"Η προφορική Ιστορία δεν καταγράφει απλώς τις βιωμένες εμπειρίες ανθρώπων για να γεφυρώσει κενά στη γραπτή ιστορία, αλλά συμβάλλει επίσης σε μια πληρέστερη κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι μέσα από τις ερμηνείες των ίδιων των αφηγητών" επισημαίνει η Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, πρόεδρος της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, συνδέοντας ευθέως το εντυπωσιακό ενδιαφέρον για την "Ιστορία από τα κάτω" που παρατηρείται την τελευταία περίοδο, με την "ανάγκη των ανθρώπων για ιστορική αυτογνωσία που έφεραν τα χρόνια της κρίσης".
Λίγες ημέρες πριν την έναρξη των εργασιών του 3ου Διεθνούς Συνεδρίου Προφορικής Ιστορίας με θέμα "Αντι-αρχεία: Επανεξετάζοντας την Ιστορία από τα κάτω" που αφιερώνεται στη μνήμη της Άλκης Κυριακίδου - Νέστορος, η Ρίκη Βαν Μπουσχότεν μας μιλάει για όλα όσα θα συζητηθούν στη Θεσσαλονίκη την Παρασκευή 3 (Παλαιό κτήριο Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ) και το Σαββατοκύριακο 4 και 5 Ιουνίου (Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού) με τη συμμετοχή έγκριτων επιστημόνων από τη χώρα και το εξωτερικό. Για τις νέες προσεγγίσεις και προοπτικές που ανοίγονται για τον νεαρό αυτό κλάδο της Ιστορίας, ο οποίος φέρνει στο ιστορικό προσκήνιο τους "αφανείς", για τη σχέση της προφορικής Ιστορίας με τις τέχνες, και φυσικά για το προσφυγικό ζήτημα που κατέχουν κεντρική θέση στο συνέδριο.
"Το νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα, που ορθώθηκε πρώτα στο ίδιο ακριβώς σημείο με το παλιό (στα ουγγρο-αυστριακά σύνορα) μας δείχνει μια αποτρόπαια εικόνα της «νέας Ευρώπης», η οποία φαίνεται να ξαναθυμηθεί τον εαυτό της ως «Σκοτεινή Ήπειρος», σύμφωνα με την πετυχημένη φράση του Μαρκ Μαζούερ" λέει χαρακτηριστικά.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Ποιες ανάγκες οδήγησαν στη συγκεκριμένη θεματολογία του συνεδρίου;
Θεωρώντας ότι η προφορική Ιστορία δεν είναι μόνο ένα σημαντικό εργαλείο ακαδημαϊκής έρευνας, αλλά μπορεί να αποτελεί και μέσο κοινωνικής παρέμβασης και ενδυνάμωσης περιθωριοποιημένων κοινωνικών ομάδων, σκεφτήκαμε να δούμε πόσο επίκαιρη είναι ακόμα η στροφή προς την «Ιστορία από τα κάτω» που σημάδεψε την ανάπτυξη της προφορικής Ιστορίας στη δεκαετία του 1970. Σήμερα, που οι «αφανείς» πρωταγωνιστές, οι καθημερινοί άνθρωποι, έχουν και άλλα μέσα έκφρασης (π.χ. στο Διαδίκτυο), ποιος μπορεί να είναι ο ρόλος των προφορικών μαρτυριών και της βιογραφικής έρευνας, καθώς και των «αντι-αρχείων» που δημιουργούν; Όπως θα φανεί και από το συνέδριο, οι ερευνητές ή συλλογικότητες που συγκεντρώνουν προφορικές μαρτυρίες, εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η «Ιστορία από τα κάτω» μάς χρειάζεται, προκειμένου να συμβάλει στον εκδημοκρατισμό και τον εξανθρωπισμό της Ιστορίας, αλλά και στη διαμόρφωση μιας ιστορικής συνείδησης που να αναγνωρίζει την πολυμορφία των ανθρώπινων εμπειριών και τον κρίσιμο ρόλο της εμπρόθετης δράσης στις ανθρώπινες κοινωνίες.
Παράλληλα η μελέτη των πολλαπλών παραγόντων που επηρεάζουν τόσο την ατομική όσο και τη συλλογική μνήμη, μας βοηθάει να κατανοήσουμε καλύτερα τον ρόλο της υποκειμενικότητας στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ερμηνεύουν τη ζωή τους. Άρα σήμερα είναι πλέον κατανοητό ότι η προφορική Ιστορία δεν καταγράφει απλώς τις βιωμένες εμπειρίες ανθρώπων για να γεφυρώσει κενά στη γραπτή Ιστορία, αλλά συμβάλλει επίσης σε μια πληρέστερη κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι μέσα από τις ερμηνείες των ίδιων των αφηγητών. Αυτό είναι ένα στοιχείο που μας προφυλάσσει από ένα εύκολο λαϊκισμό και που τονίζεται ιδιαίτερα στο έργο των διεθνούς φήμης προσκεκλημένων μας Sandro Portelli και Lynn Abrams.
* Τι καινούργιο έχουμε να ακούσουμε;
Στο συνέδριο παρουσιάζονται πολλές νέες θεματικές ή νέες προσεγγίσεις σε παλιότερες θεματικές. Ενδεικτικά αναφέρουμε νέες πτυχές του Ολοκαυτώματος, όπως η επιστροφή και μεταπολεμική μετανάστευση επιζώντων και η μεταβίβαση της μνήμης στη δεύτερη γενιά, η μετανάστευση και το προσφυγικό, η κληρονομιά της Μεταπολίτευσης, οι εμπειρίες Ελληνοκυπρίων αιχμαλώτων το 1974, η σχέση προφορικής Ιστορίας με το ντοκιμαντέρ ή και με άλλες τέχνες, άγνωστες πτυχές της δεκαετίας του 1940, τα νέα κοινωνικά κινήματα. Το πλούτος και η πολυμορφία των προτάσεων που λάβαμε δείχνουν αφενός την ωρίμανση του κινήματος προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα, όπως αναπτύχθηκε μετά το 2011 και αφετέρου τη δύναμη της προφορικής μαρτυρίας ως εργαλείου κατανόησης της σημερινής πραγματικότητας.
* Στο φετινό συνέδριο δίνετε έμφαση στη σχέση ανάμεσα στην προφορική Ιστορία και την τέχνη. Πώς συνδέονται αυτά τα δύο πεδία;
Πριν από δύο χρόνια κάναμε ένα πρώτο άνοιγμα στο συνέδριο του 2014, όπου ενσωματώσαμε στο πρόγραμμα παρεμβάσεις από τρεις θεατρικές ομάδες που έστησαν τις παραστάσεις τους γύρω από συλλογές προφορικών μαρτυριών. Αυτό μας άνοιξε την όρεξη να ανοιχτούμε και προς άλλες τέχνες, τον κινηματογράφο, τις εικαστικές τέχνες, την αφηγηματική τέχνη. Είναι ένας γόνιμος τρόπος να ανοιχτεί η προφορική Ιστορία στην κοινωνία.
Κορυφαίες στιγμές του συνεδρίου στον τομέα αυτόν θα είναι ένα πάνελ όπου σκηνοθέτες θα συζητήσουν τη σχέση ντοκιμαντέρ και προφορικής μαρτυρίας, η παρουσίαση του έργου του γνωστού καλλιτέχνη Μάριου Σπηλιόπουλου με τίτλο Ανθρώπων Ίχνη και μια παράσταση αφήγησης τσιγγάνικων ιστοριών με την οποία κλείνει το συνέδριο.
* Ένα από τα κεντρικά θέματα του συνεδρίου είναι το προσφυγικό. Πώς συνδέεται η ιστορική μνήμη της προσφυγιάς σε διάφορες περιόδους της σύγχρονης Ιστορίας μας με τους σημερινούς πρόσφυγες που φτάνουν στην Ελλάδα; Σε ποιες σκέψεις σας οδηγούν υπό τη σημερινή ελληνική και ευρωπαϊκή συνθήκη;
Ένα ερώτημα με πολλές διαστάσεις στο οποίο μπορώ να απαντήσω μόνο πολύ συνοπτικά. Το σημερινό μαζικό προσφυγικό ρεύμα από τα παράλια της Τουρκίας προς τα νησιά του Αιγαίου επανεργοποίησε τη μνήμη του αντίστοιχου ρεύματος με το ίδιο δρομολόγιο από Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922, αλλά και ενός άλλου κύματος προς την αντίστροφη κατεύθυνση στα χρόνια της Κατοχής.
Η μνήμη αυτή φαίνεται ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο στο αξιοπρόσεχτο κύμα αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες, σε μια χώρα που στο προηγούμενο διάστημα είχε χαρακτηριστεί σαν μια από τις πιο ξενοφοβικές της Ευρώπης. Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον σχολικό πρότζεκτ που παρουσιάζεται στο συνέδριο είναι το Mosaic Project που βασίζεται σε αναμνήσεις και μαρτυρίες παλιών και νέων προσφύγων που καταγράφτηκαν από μαθητές στη Χίο. Σημαντική είναι επίσης η παρέμβαση του Σύρου πρόσφυγα Amer Doko, ο οποίος συντόνιζε ένα πρόγραμμα προφορικής Ιστορίας με Σύρους πρόσφυγες στην Τουρκία το 2014.
Από την άλλη πλευρά, το κλείσιμο των συνόρων από τους νέους εταίρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ανατολική Ευρώπη, ξυπνάει τις μνήμες των «δικών μας» προσφύγων του εμφυλίου που βρήκαν μια φιλόξενη στέγη εκεί πριν από 70 χρόνια, ή και των ίδιων των Ούγγρων προσφύγων που βρήκαν καταφύγιο στη Δυτική Ευρώπη μετά την εισβολή του σοβιετικού στρατού το 1956. Το νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα, που ορθώθηκε πρώτα στο ίδιο ακριβώς σημείο με το παλιό (στα ουγγρο-αυστριακά σύνορα) μάς δείχνει μια αποτρόπαια εικόνα της «νέας Ευρώπης», η οποία φαίνεται να ξαναθυμηθεί τον εαυτό της ως «Σκοτεινή Ήπειρος», σύμφωνα με τη πετυχημένη φράση του Μαρκ Μαζούερ.
* Η "Ιστορία από τα κάτω" πώς παρεμβαίνει στη δημόσια ιστορία, την ηγεμονική αφήγηση της Ιστορίας;
H σχέση μεταξύ προφορικής Ιστορίας και δημόσιας Ιστορίας είναι περίπλοκη, πολυδιάστατη και αμφίδρομη. Άλλοτε οι προφορικές μαρτυρίες ανατρέπουν ή αμφισβητούν ανοικτά τις ηγεμονικές αφηγήσεις της δημόσιας Ιστορίας, όπως εκφράζεται για παράδειγμα στα σχολικά εγχειρίδια, σε μουσειακές εκθέσεις ή σε αναμνηστήριες τελετές, άλλοτε εμπλουτίζουν την εικόνα της δημόσιας Ιστορίας με νέα στοιχεία, ή θέτουν νέα ερωτήματα. Από την άλλη πλευρά οι αφηγητές της προφορικής Ιστορίας ενδέχεται επίσης να αναπαράγουν κομμάτια της δημόσιας Ιστορίας ή να ανοίξουν διάλογο με αυτήν. Από την πλευρά της, η «δημόσια Ιστορία» σήμερα πλέον ενσωματώνει συχνά και όψεις των προσωπικών εμπειριών των ανθρώπων, όπως αυτές εκφράζονται στις προφορικές μαρτυρίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ενσωμάτωση προφορικών μαρτυριών σε μουσειακές εκθέσεις, κι αυτό ένα θέμα του συνεδρίου.
* Πού αποδίδεται το εντυπωσιακό ενδιαφέρον σήμερα για την προφορική Ιστορία;
Πράγματι εντυπωσιακό το ενδιαφέρον αυτό, όπως φαίνεται από τον πολλαπλασιασμό των τοπικών ομάδων προφορικής Ιστορίας σε όλη την Ελλάδα, το ενδιαφέρον για τα σεμινάρια που οργανώνει η ΕΠΙ, η ενσωμάτωση προφορικών μαρτυριών σε μουσειακές εκθέσεις, σε ντοκιμαντέρ και σε έργα τέχνης.
Έχει να κάνει αφενός με την αυξανόμενη προβολή του προσωπικού στη δημόσια σφαίρα, αλλά αφετέρου και προπαντός με την επιτάχυνση της Ιστορίας και την ανάγκη των ανθρώπων για ιστορική αυτογνωσία που έφεραν τα χρόνια της κρίσης. Για το θέμα αυτό γράφει και η Τασούλα Βερβενιώτη στον επίλογο του τόμου Η μνήμη αφηγείται την πόλη που εκδόθηκε αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Πλέθρον και θα είναι διαθέσιμο, μαζί με το βιβλίο της Lynn Abrams Θεωρία Προφορικής Ιστορίας στους χώρους του συνεδρίου.