Του Χριστόφορου Κατσαδιώτη*
Η Νiki de Saint Phalle, όμορφη, ευαίσθητη, με καθρεφτάκια και χρώματα, μας καλεί στην αναδρομική της έκθεση (17 Σεπτεμβρίου - 2 Φεβρουάριου 2015), με το όπλο της να βάζει στόχο τον ίδιο της τον εαυτό, τον καθέναν από εμάς, το κατεστημένο, αλλά και την ίδια την ανατροπή.
Γεννημένη στην Γαλλία το 1930, μεγάλωσε σε εύπορη οικογένεια, ο πατέρας της ήταν Γάλλος τραπεζίτης και η μητέρα της Αμερικάνα. Στα 3 χρόνια της μεταφέρθηκαν στη Νέα Υόρκη και παράλληλα με το σχολείο γράφτηκε σε σχολή γλυπτικής, από την οποία την έδιωξαν όταν ζωγράφισε κόκκινο το φύλλο συκής σε κάποιο άγαλμα. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας της γίνεται διάσημο μοντέλο και φιγουράρει σε εξώφυλλα περιοδικών μόδας, όπως τα Life και Vogue. Στα 18 της χρόνια «κλέβεται» με τον αγαπημένο της, συγγραφέα Harry Mathews, που ήδη γνωρίζονται από τα 12, μετακομίζουν στη Μασσαχουσέτη και αποκτούν δύο παιδιά. Η Saint Phalle πειραματίζεται στη ζωγραφική, ενώ αρχίζει να νιώθει σχεδόν αποπνικτική την ανάγκη να εξωτερικεύσει τον εσωτερικό της κόσμο. Η ίδια λέει: «Η ζωγραφική ηρεμεί το χάος της ταραγμένης μου ψυχής και αποτελεί το μέσο για να δαμάσω τον δράκο που εμφανίζεται εμπρός μου».
Αυτοδίδακτη, αυθόρμητη, με επιρροές από τους Jean Fautrier, Jean Dubuffet και Jackson Pollock, με εντυπωσιακά έργα, για την αμεσότητα, τη σκληρή και ταυτόχρονα ευαίσθητη παιδικότητα, ξεκινάει και η έκθεση στο Grand Palais. Ζωγραφική που σε κάνει να αισθανθείς για τη Saint Phalle πως αυτή η γυναίκα αισθάνεται εγκαταλειμμένη σε έναν άλλο πλανήτη. Σε αυτό το συμπέρασμα βοηθούν οι σχεδόν παντού έντονες πιτσιλιές των χρωμάτων που δημιουργούν την ατμόσφαιρα του διαστήματος και τα σπασμένα αντικείμενα, εργαλεία και κομμάτια όπλων που ενσωματώνει στον καμβά, είτε για να εκφράσει το πρόσωπο, είτε για να τα εντάξει στο φόντο. Στα έργα αυτά υπάρχει μόνο μια φιγούρα, φανερό πως δηλώνει την ψυχική της κατάσταση.
Το 1961, μέσω του κριτικού Pierre Restany, η Saint Phalle δέχεται να γίνει μέλος των νεορεαλιστών, οι οποίοι ενθουσιάζονται παρακολουθώντας τον «Πρώτο Πυροβολισμό». Πρόκειται για περφόρμανς που εμπεριέχει ζωγραφική, γλυπτική και τη συμμετοχή του σώματος. Δημιουργούσε ένα ταμπλό με συρμάτινο πλέγμα, επάνω τοποθετούσε διάφορα αντικείμενα, όπως για παράδειγμα κούκλες, παιχνίδια, μάσκες, ρόδες, θρησκευτικά σύμβολα, πλαστικά λουλούδια, αλλά και κουτιά γεμάτα με χρώματα, σπρέι και λαδομπογιές. «Έντυνε» το ταμπλό με μια στρώση λευκού γύψου, για να συγκρατήσει τα αντικείμενα και στη συνέχεια η Saint Phallle πυροβολούσε το έργο της. Το αποτέλεσμα ήταν μοναδικό και κατά κάποια έννοια τυχαίο, η χρήση του όπλου και οι εκρήξεις των χρωμάτων έδιναν και εννοιολογική σημασία αλλά και πρακτική. Για τα επόμενα δέκα χρόνια αυτά τα έργα διαμορφώνουν την καριέρα της και δημιουργούν ερωτήματα για την σημασία των έργων, ενώ η ίδια δηλώνει: «Πυροβολώντας τον εαυτό μου στοχεύω την κοινωνία, τις αδικίες της και τη βία των καιρών, είναι μια πράξη που μου επιτρέπει να σκοτωθώ με τα ίδια μου τα χέρια και ταυτόχρονα να ξαναγεννηθώ». Στην έκθεση υπάρχουν αρκετοί πυροβολημένοι πίνακες και παράλληλα βλέπουμε και ακούμε τη Saint Phalle εν δράσει... σε μεγάλες οθόνες.
Από μικρό κορίτσι, η Saint Phalle ενδιαφέρεται για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και διακηρύσσει πως η γυναίκα αισθάνεται όπως ένας μαύρος στην κοινωνία των λευκών. Παράλληλα με τη ζωγραφική, στην έκθεση βλέπουμε και κατασκευές που αναπαριστούν γυναίκες, σε μεγαλύτερα μεγέθη από το φυσικό, φτιαγμένες από συρμάτινο πλέγμα και αντικείμενα όπως κούκλες και παιχνίδια, δίνοντας όγκο στη μορφή, αλλά και συμβολισμούς. Π.χ. το στήθος είναι φτιαγμένο από αγελάδες - παιχνίδια και κάπου μπορεί να αναγνωρίσει κανείς, στρατιωτάκια ή πυραύλους, όλα βαμμένα με το ίδιο χρώμα, συνήθως λευκό. Οι κούκλες αυτές έχουν τίτλους: «Νύφη», «Έγκυος», «Πόρνη», «Μάγισσα», «Θεά» και έτσι, σταδιακά, παρακολουθούμε τη δημιουργία της Nανάς. Η Νανά γίνεται μια εμβληματική φιγούρα που εμπεριέχει όλες τις προηγούμενες έννοιες και είναι μεγαλόσωμη με πολύχρωμο φουστάνι, που αγωνίζεται για την ισότητα των φύλων και τη δικαίωση της γυναίκας.
Σε βίντεο παρακολουθούμε τη Νανά, η οποία αποτελείται από συρματόπλεγμα, καλυμμένη με πανιά και χαρτοπολτό, ζωγραφισμένη με έντονα χρώματα, το 1966 στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Στοκχόλμη. Είναι τεράστια, μισοξαπλωμένη και ο θεατής μπορεί να μπει μέσα στην κοιλιά της μέσα από τα ανοιχτά πόδια της.
Στην έκθεση η Νανά φιγουράρει σε όλα τα μεγέθη, από κοσμήματα μέχρι και αιωρούμενα μπαλόνια. Αυτό που κυριαρχεί όμως στη δουλειά της Saint Phalle είναι τα έντονα "καθαρά" χρώματα και οι μεγάλες φόρμες, κάτι που φανερώνεται επάνω στα φουστάνια της Νανάς και μας παραπέμπει στην ποπ αρτ.
Τα χρώματα, λοιπόν, η φαντασία και τα μεγάλα πλέον μεγέθη οδηγούν τη δημιουργό να οραματίζεται έναν φανταστικό ονειρικό κόσμο, με επιρροές από τον αρχιτέκτονα Αntonio Gaudi και ναούς της Ινδίας. Γίνεται σπόνσορας του εαυτού της, δημιουργεί ένα άρωμα και αρχίζει να σχεδιάζει ονειρικά πάρκα με τη βοήθεια του καλλιτέχνη, συντρόφου της, Jean Tinguely, με μυστήριες φιγούρες, τοτέμ, νεκροκεφαλές και ζώα, όλα «ντυμένα» με κομμάτια πολύχρωμων πλακιδίων ή καθρεπτών σε διάφορα σχήματα και μεγέθη. Οι φιγούρες αυτές είναι μεμονωμένες ή αποτελούν συμπλέγματα μορφών, στημένα σε δημόσιους χώρους και πάρκα, σε πολλά μέρη στην Ευρώπη, την Αμερική, την Ελβετία, τη Βραζιλία κ.α. Αυτός είναι ο φανταστικός ονειρικός παιδικός κόσμος της Saint Phalle και αποτελεί το τελευταίο μέρος της έκθεσης, σαν να μπαίνει ο επισκέπτης σε έναν απέραντο παιχνιδότοπο και να χάνεται μέσα σε αυτόν, ενώ λίγο πριν από την έξοδο υπάρχει ένα πολύ μικρό παραθυράκι σε σχήμα σωλήνα, από το οποίο βλέπει κανείς το σιντριβάνι της Saint Phalle, στην αυλή του Grand Palais.
Το 1994 εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο «My Secret» δημοσιοποιώντας τον βιασμό από τον πατέρα της όταν ήταν 11 χρόνων και πως οι τρεις ταινίες που έκανε στη διάρκεια της καριέρας της: "Un reve plus long que la nuit" (1971), "Daddy" (1973), "Wer ist das Monster - Du ode rich?" (1995), καθώς και οι «πυροβολισμοί» της, συνδέονταν με το γεγονός αυτό.
Η Niki de Saint Phalle, εκτός από τον αγώνα για την ισότητα των φύλων, πάλεψε για την καταπολέμηση του AIDS και τη σωτηρία του περιβάλλοντος. Κάνοντας έναν απολογισμό της ζωής της, είχε πει: «Ήμουν τυχερή που βρήκα την τέχνη ως πνευματική διέξοδο, γιατί αλλιώς είχα τη φτιαξιά του τρομοκράτη». Πέθανε το 2002 στην Καλιφόρνια.
* Ο Χριστόφορος Κατσαδιώτης είναι εικαστικός