Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας
Ηδη όμως από τον Απρίλιο του 1941 δημιουργείται το Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας που καθοδηγείται από το ΚΚΕ στη Θράκη. Οι Βούλγαροι κλείνουν τα σχολεία, φτιάχνουν δικά τους με κυριλική γραφή, διώχνουν τους ιερείς, καταπιέζουν τόσο τους πλειονοτικούς όσο και τους μειονοτικούς. Όσο για τη σεφαραδίτικη κοινότητα, εξοντώθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στη Ροδόπη έχει μείνει η φράση «βουλγάρικο ξύλο». Μάλιστα, κάποια στιγμή Βούλγαροι αξιωματικοί βάζουν στολές στρατιωτών και επιτίθενται με μανία στις γειτονιές της μειονότητας επί τρεις ημέρες. Οι άνθρωποι άρχισαν να χτυπούν τους τενεκέδες ώστε να ακούσουν οι άλλες γειτονιές και να έρθουν σε βοήθεια. Αυτή η κίνηση, δηλαδή το χτύπημα των τενεκέδων επί τριήμερο, έμεινε γνωστή ως «τενεκέ μπαϊράμ». Την τέταρτη μέρα ο Βούλγαρος διοικητής κάλεσε προύχοντες της μειονότητας, μεταξύ αυτών ο Χαΐρ Σολ Πασά, ο βουλευτής Γκαλίπ Μπέης και πρώην βουλευτές. Ο Βούλγαρος διοικητής τους ρώτησε για τη φασαρία που είχε γίνει. Αφού εκείνοι του εξήγησαν, αυτός εξεμάνη και τους κατηγόρησε ότι συκοφαντούν τη μεγάλη Βουλγαρία. Εξορίστηκαν στην Κεντρική Βουλγαρία, όπως άλλωστε και ο τότε μουφτής της Κομοτηνής, που αντικαταστάθηκε από Βούλγαρο, ο οποίος δεν ήξερε καν τουρκικά. Οργανώσεις του ΚΚΕ υπήρχαν στην Ξυλαγανή και τη Μαρώνεια της Ροδόπης.
Η εμφάνιση του ΕΑΜ
Οταν εμφανίζεται το ΕΑΜ, προσχωρούν σ’ αυτό μειονοτικοί όχι από την πόλη της Κομοτηνής, αλλά από χωριά στα βουνά, δεδομένου ότι εκεί παρουσιάζεται πρώτα τόσο το ΕΑΜ όσο και ο ΕΛΑΣ. Άρα η όποια στρατολόγηση μειονοτικών γίνεται στην ορεινή Ροδόπη. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που συλλέξαμε, αρκετοί μειονοτικοί του βουνού εντάχθηκαν στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ, αργότερα δε και στον Δημοκρατικό Στρατό, όπου μετά την ήττα το 1949, πήραν μαζί με όλους τους άλλους τον δρόμο της εξορίας, για να καταφέρουν να γυρίσουν πίσω δεκαετίες αργότερα. Ο ΕΛΑΣ μπαίνει στην Κομοτηνή το 1944, οι Βούλγαροι παραδίδονται και ο καπετάνιος Μαρίνος Σαχαρίδης γίνεται ο πρώτος φρούραρχος της πόλης με τον ΕΛΑΣ. Παρ’ όλο που η Ροδόπη ήταν κατά βάση αγροτικός νομός, άρα δεν υπήρχε συγκροτημένη εργατική τάξη, εντούτοις η μειονότητα εγκόλπωσε σχεδόν αμέσως τα νεωτερικά μηνύματα που έρχονταν από το κίνημα των Νεότουρκων στην Τουρκία. Υιοθέτησαν, για παράδειγμα, αμέσως τη λατινική γραφή. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι, παρά τη βία που υπέστησαν οι μειονοτικοί, τόσο στην πόλη όσο και στα χωριά, κανείς εξ όσων μάθαμε δεν «βουλγαρογράφτηκε». Το βιβλίο των «βουλγαρογραμμένων» της Κομοτηνής μέχρι κάποια στιγμή παραδιδόταν από δήμαρχο σε δήμαρχο. Σήμερα η τύχη του αγνοείται. Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες το θέλουν να έχει καταστραφεί.
Διαφορετική κατάσταση στην Ξάνθη
Το 1927 ιδρύεται στην Ξάνθη η Τουρκική Ένωσις Ξάνθης. Εμφορείται τότε από ιδέες νεωτερικές και προοδευτικές. Λέγεται μάλιστα ότι στα πρόδρομα χρόνια η Φεντερασιόν, η οποία είχε αναπτύξει σχέσεις με το κίνημα των Νεότουρκων, έβλεπε με συμπάθεια και στήριζε τις προσπάθειες της μειονότητας για χειραφέτηση. Στην Ξάνθη βγαίνουν και εφημερίδες, όπως η τουρκόφωνη Νέος Αιώνας, που εκφράζει ιδέες προοδευτικές και στηρίζει τους αγώνες των καπνεργατών, όπως και τα εργατικά σωματεία.
Αυτή είναι και η διαφορά ανάμεσα στην Ξάνθη και τη Ροδόπη. Στην Ξάνθη έχουμε σωματεία με ταξική συνείδηση, αλλά και τις συντεχνίες των μικροεμπόρων. Με αποτέλεσμα κατά τη βουλγαρική κατοχή να υπάρχουν πιο συνειδητές προσχωρήσεις τόσο στο ΕΑΜ όσο και στον ΕΛΑΣ. Αλλά και αργότερα, στον Εμφύλιο, έχουμε το τάγμα των 500 Οθωμανών με τον ΔΣΕ.
Η βουλγαρική κατοχή ήταν ανελέητη και η προσπάθεια των κατοχικών στρατευμάτων ήταν, πέρα από τη λεηλασία, να αφομοιώσουν διά της βίας τους ντόπιους πληθυσμούς. Το κάψιμο του Ταρσί τζαμιού της Ξάνθης είναι ενδεικτικό. Αλλά και στην Ξάνθη οι περισσότεροι μειονοτικοί προσχωρήσαντες στο ΕΑΜ και στον ΕΛΑΣ προέρχονταν από τα χωριά του βουνού. Οι άνθρωποι που έζησαν τα γεγονότα εκείνα έφυγαν ή φεύγουν από τη ζωή. Τα στοιχεία από το παρελθόν χάνονται, δεδομένου ότι εξ όσων γνωρίζουμε, δεν υπάρχει αρχειακό υλικό για τη δράση της μειονότητας στα χρόνια της Αντίστασης. Κι αυτό είναι πρόβλημα. Δύο όμως είναι τα σημαντικά που ίσως βοηθήσουν τον ιστορικό σε μια σχετική εργασία του. Είναι κοινός τόπος ότι η μειονότητα που έμενε στο βουνό είτε πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ είτε πολλές γυναίκες λειτούργησαν ως σύνδεσμοι με τις αντιστασιακές οργανώσεις. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι οι πολίτες της μειονότητας δεν «βουλγαρογράφτηκαν» παρά τη βία που δέχτηκαν.
