Του Νίκου Σαραντάκου
Δυο γεγονότα που συνέπεσαν τον μήνα που μας πέρασε ήταν η πρωτοφανής επίθεση του ακροδεξιού εσμού στον δήμαρχο Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη στις εκδηλώσεις μνήμης της ποντιακής γενοκτονίας και, δυο μέρες αργότερα, ο θάνατος του κοσμαγάπητου κωμικού Χάρρυ Κλυνν -κι έτσι σήμερα θα λεξιλογήσουμε για τους Πόντιους και τα ποντιακά.
Οι Πόντιοι κατάγονται από τον Πόντο, όπως ονομάζεται η νότια ακτή του Εύξεινου Πόντου, που λέγεται αλλιώς και Μαύρη Θάλασσα. Στην αρχή βρίσκεται το ουσιαστικό πόντος, πανάρχαια ομηρική λέξη που σημαίνει και σήμαινε τη θάλασσα, αν και δεν είναι πολύ εύκολο να δούμε στα αρχαία κείμενα πώς ακριβώς διακρίνεται ο πόντος από την άλλη αρχαία λέξη για την ανοιχτή θάλασσα, το πέλαγος. Φαίνεται πως η αρχική σημασία ήταν το θαλάσσιο πέρασμα (πρβλ. Ελλήσποντος), όμως για έναν ναυτικό λαό, όπως ήταν οι Έλληνες, ακόμα και οι ανοιχτές θάλασσες είναι περάσματα από τη μια στεριά στην άλλη.
Στα αρχαία κείμενα βρίσκουμε πολλές σύνθετες λέξεις με τον πόντο, όπως ποντοβαφής, ποντομέδων, ποντοπλάνητος, ποντοκράτωρ, από τις οποίες έχει επιβιώσει στη νέα ελληνική ο ποντοπόρος, όπως λέμε τα πλοία που διαπλέουν την ανοιχτή θάλασσα και κάνουν υπερπόντια ταξίδια. Ας αναφέρουμε και το ρήμα ποντίζω, βυθίζω κάτι στη θάλασσα.
Οι αρχαίοι ονόμαζαν «Πόντο» και συγκεκριμένες θάλασσες -για παράδειγμα στην Ιλιάδα βρίσκουμε τον Ικάριο πόντο- αλλά κατ’ εξοχήν Πόντος ήταν η μεγάλη θάλασσα πέρα από τον Βόσπορο, ο Εύξεινος Πόντος, που όπως όλοι μάθαμε στο σχολείο ονομάστηκε έτσι από ευφημισμό αντί για το «άξενος» αφού αμέτρητοι ναυτικοί είχαν βρει τον θάνατο στις φουρτούνες του. Αυτό που μάθαμε δεν είναι όλη η αλήθεια· φαίνεται ότι το «Άξεινος / άξενος» είναι παρετυμολογική προσαρμογή στα ελληνικά, του περσικού axsaina = σκοτεινός, και η ίδια εικόνα διατηρήθηκε στο ελληνιστικό «Μέλας κόλπος», στη Μαύρη Θάλασσα και στα μεταγενέστερα Καρά Ντενίζ των Τούρκων και Τσέρνο Μόρε των σλαβικών γλωσσών.
Με απρόσμενο τρόπο, ο Πόντος πλούτισε την ελληνική γλώσσα με δυο ακόμα λέξεις· στα αρχαία ποντικός μυς ονομαζόταν το τρωκτικό που ερχόταν από τον Εύξεινο Πόντο με τα πλοία που μεταφέρανε σιτηρά και άλλα τρόφιμα. Όταν το ουσιαστικό εξέπεσε, το επίθετο ουσιαστικοποιήθηκε κι έτσι αποκτήσαμε τον ποντικό και το ποντίκι. Να σημειωθεί ότι στα αρχαία Ποντικός ονομαζόταν και ο άνθρωπος ο καταγόμενος από τον Πόντο, π.χ. ο Ηρακλείδης ο Ποντικός.
Η δεύτερη λέξη προέκυψε με παρόμοια διαδικασία, αλλά χρειάστηκε και αντιδανεισμός. Ποντικόν κάρυον λεγόταν το φουντούκι. Ο όρος σιγά - σιγά ουσιαστικοποιήθηκε· σε αρκετές πηγές απαντά σκέτο ποντικόν και έτσι το δανείστηκαν οι Άραβες ως bunduq, απ’ όπου πέρασε στα τουρκικά ως fιndιk και από εκεί το δανειστήκαμε ως φουντούκι.
Αν και μάλλον είναι προφανές, να πούμε ότι η ομόηχη λέξη πόντος (το εκατοστόμετρο) είναι δάνειο από τα βενετικά, ανάγεται στο λατινικό punctus και καμιά ετυμολογική σχέση δεν έχει με τον Πόντο. Αρχικά η λέξη σήμαινε την απόσταση ανάμεσα σε δυο διαδοχικές ραφές της βελόνας και ύστερα πήρε τις πολλές άλλες σημασίες που έχει.
Ανάμεσα στις διάφορες γλωσσικές ποικιλίες της νεοελληνικής, η ποντιακή χαρακτηρίζεται «διάλεκτος» (όπως και τα τσακώνικα, τα κατωϊταλικά και τα καππαδοκικά· ορισμένοι χαρακτηρίζουν έτσι και την κυπριακή όπως και την κρητική). Ολοφάνερα ξεχωρίζει από την κοινή νεοελληνική και τα άλλα τοπικά νεοελληνικά ιδιώματα στην ακουστική εντύπωση και στην κατανόηση· παρουσιάζει πολλούς αρχαϊσμούς αλλά και άφθονους τουρκισμούς. Για να αναφέρω μία μόνο ιδιομορφία της, η ποντιακή είναι η μοναδική νεοελληνική γλωσσική ποικιλία που δεν χρησιμοποιεί το αρνητικό μόριο δεν, αλλά το κι, που προέρχεται από το αρχαίο ουκ, ουκί.
Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922-24 η ποντιακή έχασε τη γεωγραφική της έννοια, αν και υπάρχουν συμπαγείς προσφυγικοί πληθυσμοί Ποντίων ιδίως στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η διάλεκτος πάντως χρησιμοποιείται και από νεότερους, μάλιστα έχει αναγνωριστεί και ως γλώσσα της Βικιπαίδειας. Στην Τουρκία υπάρχουν ακόμη μουσουλμάνοι Πόντιοι που μιλούν μια ποντιακή ποικιλία (τα οφίτικα) με αναπόφευκτη την επίδραση της τουρκικής.
Ενδιαφέρον είναι επίσης, ότι η ποντιακή γράφτηκε ίσως για πρώτη φορά σε τέτοια κλίμακα τη δεκαετία του 1930 από τους Έλληνες της ΕΣΣΔ. Ωστόσο, ύστερα από έντονη αντιπαράθεση και πολλές συζητήσεις, οι περισσότεροι διανοούμενοι, αν και είχαν μητρική την ποντιακή, προτίμησαν να εκφράζονται στην κοινή δημοτική, για να υπάρχει επικοινωνία με την Ελλάδα.
Τη δεκαετία του 1980 άρχισαν να διαδίδονται τα ποντιακά ανέκδοτα, που αν τα πάρουμε τοις μετρητοίς αδικούν τους Πόντιους συμπατριώτες μας, που ασφαλώς δεν έχουν περισσότερους ή λιγότερους αφελείς απ’ ό,τι ο γενικός πληθυσμός. Σε αυτό έχουν δίκιο να διαμαρτύρονται οι Πόντιοι, αλλά δεν συμφωνώ με την υπερβολική ευθιξία που δείχνουν κάποιοι επικεφαλής ποντιακών συλλόγων κάθε φορά που κάποιος εκφράζει μια διαφορετική επιστημονική άποψη π.χ. ως προς το αν συνέβη γενοκτονία στον Πόντο (θυμόμαστε και τις ασχήμιες κατά του Νίκου Φίλη).
Το ποντιακό κίνημα καλά θα έκανε να ξεφορτωθεί ποντιοπατέρες και ποντιοκάπηλους, γιατί δεν υπάρχει χειρότερο και πιο κακόγουστο ανέκδοτο από τον Κασιδιάρη που παρελαύνει με τα λάβαρα της μίας ή της άλλης ποντιακής ομοσπονδίας.