Στην εποχή του ψηφιακού καπιταλισμού τα δεδομένα συνιστούν την πρώτη ύλη της τεχνολογικής βιομηχανίας. Η παραγωγή και η αποθήκευσή τους, και κυρίως το ιδιοκτησιακό καθεστώς τους αποκτούν διαρκώς αυξανόμενη σημασία με όρους παραγωγής αξίας, αλλά κυρίως στρατηγικής. Για τις σχετικές εταιρείες το ερώτημα σχετικά με το πού θα αποθηκεύσουν τα δεδομένα με τρόπο που να είναι ασφαλής, οικονομικός και να εξασφαλίζει το μονοπώλιό τους επί αυτών είναι καίριο.
Μια ματιά στους «όρους και προϋποθέσεις» των μεγάλων ψηφιακών πλατφορμών -στους οποίους αναγκαστικά συναινούμε προκειμένου να κάνουμε χρήση- αποκαλύπτει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις ορίζουν συγκεκριμένες ρήτρες σχετικά με τη χρήση, την εμπορία αλλά και την αποθήκευση των δεδομένων σε τοποθεσίες διαφορετικές από αυτές όπου εδράζονται οι χρήστες (1). Η ανάγκη να εξασφαλίσουν ότι οι παραπάνω προϋποθέσεις δεν θα καμφθούν από τη νομοθεσία κρατών ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδήγησε στη διαπραγμάτευση στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου της Joint Statement Initiative on e-Commerce (JSI) (2). Η συμφωνία περιλαμβάνει τη ρήτρα που είναι γνωστή ως free flow of data clause (ενότητα Β2), η οποία λειτουργεί ως θεμέλιος λίθος των πρακτικών offshoring (3).
Στόχος αυτής της ρήτρας είναι η απρόσκοπτη ροή των δεδομένων και η αποθήκευσή τους πέρα από τα σύνορα. Οι εταιρείες τεχνολογίας γνωρίζουν ότι όσο και να προστατεύουν τα συμφέροντά τους στους «όρους και προϋποθέσεις», οι κυβερνήσεις έχουν τη ρυθμιστική ικανότητα να σχεδιάζουν νόμους που μπορεί να περιορίσουν την επιχειρηματική τους στρατηγική. Ένα δεσμευτικό κείμενο, όπως μία εμπορική συμφωνία σε επίπεδο ΠΟΕ, θα μπορούσε να θέσει έναν παγκόσμιο κανόνα που θα περιορίσει τη δυνατότητα ρύθμισης.
Η JSI βρίσκεται υπό διαπραγμάτευση από το 2019 και τόσο λόγω εσωτερικών αντιφάσεων όσο και λόγω των αντιδράσεων της Κοινωνίας των Πολιτών δεν αναμένεται να ολοκληρωθεί σύντομα. Πλήθος οργανώσεων, φορέων και κινημάτων σχετικών με τα καταναλωτικά και ψηφιακά δικαιώματα αντιδρά στην ενίσχυση της τάσης διασυνοριακής μεταφοράς των δεδομένων χωρίς ρύθμιση, που συνιστά βασική μέριμνα αυτών των διαπραγματεύσεων. Επισημαίνουν πόσο σημαντικό είναι να προβληματιστούμε σχετικά με τις ευρύτερες επιπλοκές της ανεξέλεγκτης διασυνοριακής μεταφοράς δεδομένων, η οποία θα μπορούσε να υπονομεύσει το δικαίωμα των πολιτών στην ιδιωτικότητα και στην προστασία των προσωπικών τους δεδομένων (4). Σκάνδαλα, όπως αυτό της Cambridge Analytica, με επεμβατική και συνεχή παρακολούθηση και εκμετάλλευση των προσωπικών δεδομένων των χρηστών διάβρωσαν την εμπιστοσύνη στη διασυνοριακή μεταφορά δεδομένων και στους κανόνες στους οποίους αυτή υπόκειται. Η προσπάθεια ρύθμισης από πλευράς της Ε.Ε. (GDPR, DSA & DMA) αποτελεί μια προσπάθεια πρώτης αντίδρασης σε όλα τα παραπάνω.
Η «ντρίμπλα» των διμερών συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου
Αποτελεί συνήθη πρακτική όταν η επιδιωκόμενη εξέλιξη «μπλοκάρει» στο πλαίσιο διεθνών οργανισμών, όπως ο ΠΟΕ, να προκρίνεται η λύση των διμερών συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου. Εκεί η έκβαση και το περιεχόμενο της εκάστοτε συμφωνίας κρίνονται από τον συσχετισμό δύναμης μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών, οπότε τα πράγματα είναι απλούστερα. Πλήθος διμερών συμφωνιών που περιλαμβάνουν τη ρήτρα ελεύθερης ροής δεδομένων (free flow of data clause) -ή παρόμοιες- βρίσκεται σήμερα υπό διαπραγμάτευση. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Tax Justice Network, σχεδόν 20 τέτοιες συμφωνίες έχουν ήδη εγκριθεί και τεθεί σε πλήρη εφαρμογή (5). Από αυτές οι 18 έχουν ως συμβαλλόμενα μέρη 15 από τους σημαντικότερους φορολογικούς παραδείσους. Επιπλέον, από το 2015 μέχρι το 2019 ετίθεντο σε εφαρμογή κατά μέσο όρο 2 συμφωνίες, που περιελάμβαναν την εν λόγω ρήτρα, ενώ από το 2019-2020 -χρονιά έναρξης της πανδημίας- το αντίστοιχο νούμερο είναι 5 και το 2020-2021 φτάνουν τις 10 συμφωνίες. Σήμερα υπάρχουν πλέον αρκετά στοιχεία προκειμένου να μπορούμε να μιλάμε για μία όχι άμεση, αλλά καθιερωμένη και κλιμακούμενη σχέση ανάμεσα στους φορολογικούς παραδείσους και στα data centers (6). Η χρηματοοικονομική εξουσία σταδιακά συγχωνεύεται με την τεχνολογική στις ίδιες γεωγραφικές τοποθεσίες.
Παρακολουθώντας την εξέλιξη, φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών και κινήματα επανέρχονται τονίζοντας ότι το ελάχιστο για την προστασία των δεδομένων των πολιτών θα ήταν να αποκλειστούν από το τελικό κείμενο διμερών συμφωνιών σχετικών με το ψηφιακό εμπόριο ρήτρες που έχουν να κάνουν με διασυνοριακή μεταφορά δεδομένων, όπως και οι εγγυήσεις που δίνονται στις εταιρείες ως προς το μονοπωλιακό καθεστώς ιδιοκτησίας τους επί των δεδομένων των πολιτών (7). Ο κίνδυνος για τα δικαιώματα των πολιτών είναι πολύ μεγαλύτερος από τα οικονομικά οφέλη που ίσως προκύψουν για κάποιες χώρες.
Φορολογικοί παράδεισοι και data centers
Οι φορολογικοί παράδεισοι υπόκεινται σε νόμους τραπεζικού απορρήτου, που καθιστούν δύσκολη για τη Δικαιοσύνη και τις κυβερνήσεις την πρόσβαση σε πληροφορίες ιδιωτικών προσώπων και εταιρειών. Αυτό εξυπηρετεί το συμφέρον των εταιρειών σχετικά με το μονοπώλιο πάνω στα δεδομένα που συλλέγουν προκειμένου να μην μπορεί κανείς άλλος σε παγκόσμιο επίπεδο να αναπτύξει ανταγωνιστικά εργαλεία στην ψηφιακή βιομηχανία. Το μονοπώλιο της πρώτης ύλης στα χέρια ελάχιστων με στόχο να αποκλείσουν τον ανταγωνισμό αποκλείει, μεταξύ πολλών άλλων, και τη δυνατότητα των κρατών να χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα για τον σχεδιασμό καλύτερων δημόσιων πολιτικών ή την αξιοποίησή τους για δημόσιους ερευνητικούς σκοπούς. Η επιλογή μιας χώρας να εγγυηθεί στην εταιρεία το μονοπώλιο στην πρόσβαση και στην επεξεργασία των δεδομένων που αποθηκεύει, ακόμα και παρακάμπτοντας την ίδια της τη νομοθεσία, είναι μια υπερκερδοφόρα προσφερόμενη αξία που δεν παραχωρούν όλες οι χώρες.
Επιπλέον οφέλη που παρέχουν οι φορολογικοί παράδεισοι σε αυτή τη βιομηχανία σχετίζονται με φορολογικές εξαιρέσεις στην κατανάλωση ενέργειας και εκτεταμένες πρακτικές lobbying. Η προνομιακή σχέση μεταξύ του καθεστώτος που ισχύει για τη μυστικότητα στους φορολογικούς παραδείσους και του αριθμού των data centers που φιλοξενούν επιβεβαιώνεται σε πρόσφατη μελέτη του Transnational Institute (TNI) σε ποσοστό 70% (8). Οι φορολογικοί παράδεισοι υπήρξαν και παραμένουν τα μέρη στα οποία κατά βάση κρύβει η παγκόσμια οικονομική και επιχειρηματική εξουσία ό,τι έχει να κρύψει. Πλέον χρησιμοποιούνται και ως τεράστια αποθετήρια για την πρώτη ύλη της ψηφιακής οικονομίας. Ο χρηματοοικονομικός και ο ψηφιακός καπιταλισμός σήμερα κρύβονται μαζί.
1. Για παράδειγμα, παράγραφος. 81.3, AWS. https://aws.amazon.com/es/service-terms/.
2. https://www.wto.org/english/tratop_e/ecom_e/joint_statement_e.htm.
3. https://www.bilaterals.org/?wto-plurilateral-ecommerce-draft-45155&lang=en.
4. https://privacyinternational.org/taxonomy/term/678.
5. Tax Justice Network (TJN) (2022) Financial Secrecy Index 2022. https://fsi.taxjustice.net/.
6. S. Scasserra & A. Foronda, Banking on Data: How the worlds tax centers became the data centers for the digital economy, Transnational Institute, October 2022. https://www.tni.org/en/publication/banking-on-data.
7. https://www.apc.org/en/pubs/consumer-and-digital-rights-groups-call-international-joint-initiative-e-commerce-safeguard.
8. Banking on data, ό.π. σ. 21. Tax Justice Network (2022), Financial Secrecy Index 2022. https://fsi.taxjustice.net/.
Η Ελλάδα ως «εναλλακτική αποθήκη δεδομένων της Μεσογείου»
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης η Ελλάδα μπορεί να παίξει τον ρόλο της εναλλακτικής οδού για την Ανατολική Ευρώπη. Είναι η συντομότερη οδός στη διασύνδεση με τις αγορές της Μ. Ανατολής και της Ασίας γενικότερα, καθώς και της Αφρικής, οπότε θα είναι μικρότερος και ο χρόνος (σ.σ.: latency) στη μεταφορά δεδομένων. Πανηγυρικά δημοσιεύματα εξαίρουν την επιτυχία της κυβέρνησης να καταστήσει την Ελλάδα «εναλλακτική αποθήκη δεδομένων της Μεσογείου». Δεκάδες εταιρείες εκδηλώνουν ενδιαφέρον προκειμένου να δεσμεύσουν χωρητικότητα στα υπό κατασκευή data centers στην Αττική, και όχι μόνο. Η παράδοση της μεγαλύτερης μέχρι σήμερα υποδομής αποθήκευσης δεδομένων στην Αττική αναμένεται μόλις τον επόμενο μήνα, ενώ η ζήτηση είναι τόσο μεγάλη, ώστε τα 2/3 της χωρητικότητάς του έχουν ήδη καλυφθεί (1).
Η αποθήκευση και η επεξεργασία προσωπικών, εταιρικών και κρατικών δεδομένων προφανώς και συμβάλλουν στη μετάβαση στην ψηφιακή εποχή. Ωστόσο, οι εξαγγελθείσες επενδύσεις των πολυεθνικών κολοσσών στην Ελλάδα δεν συνοδεύονται από συγκεκριμένα στοιχεία κόστους και ανταποδοτικότητας όποιας κρατικής ενίσχυσης, αν και εντάσσονται στο προνομιακό πλαίσιο των «στρατηγικών επενδύσεων» (2). Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών σχετικά με τα data centers στη χώρα μας, υπάρχει θέμα αδιαφάνειας του κόστους ως προς το οικονομικό όφελος, συμπεριλαμβανομένων και ειδικών φορολογικών κινήτρων, για τα οποία τίποτα δεν έχει αναφερθεί (3). Ποια είναι η συνεισφορά του Ελληνικού Δημοσίου και ποια η προκύπτουσα ανταποδοτικότητα; Επιπλέον, οι συντάκτες της μελέτης σημειώνουν ότι στο πλαίσιο της αδιαφάνειας ως προς τις συμβάσεις για την εγκατάσταση κέντρων δεδομένων υπερκλίμακας που υπογράφει η κυβέρνηση εγείρονται σοβαρά ζητήματα που αφορούν την προστασία αυτών των δεδομένων. Ποια μέτρα διασφάλισης προβλέπονται για τους όρους χρήσης και διακίνησης των δεδομένων και πιθανών διασυνδέσεων με το G-cloud;
Η εγκατάσταση των data centers δεν επιφέρει αυτόματα αναπτυξιακά αποτελέσματα, χωρίς να ληφθούν υπόψη οι όροι που τη συνοδεύουν και η πληροφορία σχετικά με τις λειτουργικές απαιτήσεις, την ανταποδοτικότητα των κρατικών ενισχύσεων και όποιων ευνοϊκών ρυθμίσεων παρέχονται. Κάτι που δεν μπορεί να εκτιμηθεί αν αυτά τα στοιχεία δεν είναι διαφανή και προσβάσιμα.
1. https://www.powergame.gr/start-ups-digital/352540/chtypaei-kokkino-i-zitisi-gia-ypodomes-data-centers-stin-ellada/.
2. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεγαλύτερη επένδυση που έχει εγκριθεί από την κυβέρνηση για «στρατηγικές επενδύσεις» τα τρία τελευταία χρόνια είναι αυτή των κέντρων δεδομένων της Microsoft, συνολικού ύψους 976 εκατ. ευρώ. Εκτός από τις πολυεθνικές Digital Realty, Microsoft, Google και Amazon (AWS), είσοδο στην ελληνική αγορά με εγκατάσταση data centers στην Αττική διεκδικεί και ο αμερικανικός κολοσσός Equinix. https://www.naftemporiki.gr/finance/economy/1403459/pano-apo-77-dis-sto-kalathi-me-tis-stratigikes-ependyseis/
3. Κ. Φωτάκης και Α. Σελίμης, Κέντρα Δεδομένων Υπερκλίμακας στην Ελλάδα: Επενδύοντας στα ψηφιακά «νέφη», Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών, Ιανουάριος 2023.
* Η Δώρα Κοτσακά είναι δρ Πολιτικής Κοινωνιολογίας, ερευνήτρια
