Live τώρα    
15°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
10.6°C16.5°C
1 BF 70%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
13 °C
11.1°C14.9°C
2 BF 67%
ΠΑΤΡΑ
Αραιές νεφώσεις
14 °C
8.0°C14.4°C
2 BF 65%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
13 °C
12.8°C14.1°C
2 BF 82%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
5 °C
4.9°C11.8°C
0 BF 100%
Εργασιακές σχέσεις / Ο 19ος αιώνας στο κατώφλι του κόσμου μας
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Εργασιακές σχέσεις / Ο 19ος αιώνας στο κατώφλι του κόσμου μας

Η κυβέρνηση επιχειρεί να αλλάξει εκ βάθρων το κανονιστικό πλαίσιο το οποίο ρύθμιζε τις εργασιακές σχέσεις. Επιχειρεί να αποδιαρθρώσει το Εργατικό Δίκαιο.  Έτσι, με την ΠΝΠ του υπουργείου Εργασίας, που περιέχεται στο κατατεθέν νομοσχέδιο του υπουργείου Υγείας, και κατ’ επίκληση των εκτάκτων συνθηκών που επέβαλε η πανδημία, επέρχεται η πολιτική αποδοχή των αξιώσεων που ήγειρε το ΔΝΤ την προηγούμενη περίοδο και τις οποίες προέτασσε και ο ΣΕΒ. Προκύπτει, λοιπόν, η νομοθετημένη περικοπή μισθών, υπερωριών και ασύδοτων, αναιτιολόγητων απολύσεων. Η νομοθετημένη κατάργηση της αποζημίωσης για επιπλέον ώρες απασχόλησης είναι το πρωτοφανές. Μέχρι τώρα, πολλοί εργοδότες, παρανόμως και με την εσκεμμένη ανοχή των αρμόδιων ελεγκτικών οργάνων, δεν κατέβαλλαν τις ανάλογες αποζημιώσεις για την υπερωριακή απασχόληση των εργαζομένων. Η νομοθετική κύρωση αυτής της πρακτικής, όμως, δείχνει κάτι επιπλέον: λειτουργεί η ίδια ως σηματωρός για την πορεία που θα ακολουθήσουν τα πράγματα ως προς την εξέλιξη του καθεστώτος που θα διέπει τις εργασιακές σχέσεις. Μας δείχνει ότι αυτό το καθεστώς θα υποκαταστήσει το έως τώρα υφιστάμενο. Το έως τώρα υφιστάμενο καθεστώς ήταν αυτό των Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας (ΣΣΕ). Αυτό το καθεστώς ρύθμιζε τις εργασιακές σχέσεις, τις σχέσεις εργαζομένων και εργοδοτών στο πεδίο της -κατά το σύνταγμα (άρθρο 22, παρ. 2) οριζομένης- συλλογικής αυτονομίας. Αυτές είναι οι «παρωχημένες ρυθμίσεις του προηγούμενου αιώνα», οι οποίες θα καταργηθούν, όπως δήλωσε ο πρωθυπουργός στην πρόσφατη ομιλία του στη ΔΕΘ.

Κατάκτηση αγώνων

Οι ΣΣΕ εμφανίζονται προς τα τέλη του 19ου αιώνα στην Αγγλία. Αποτέλεσαν επίτευγμα και κατάκτηση των προγενέστερων εργατικών αγώνων, αλλά και τεκμήριο αναγνώρισης των εργατικών, συνδικαλιστικών ενώσεων. Την περίοδο αυτή, οι ΣΣΕ απλώς συνάπτονται, χωρίς να έχει προηγηθεί νομοθετική πράξη. Η ένταξή τους στην έννομη τάξη κάθε χώρας γίνεται αρκετά αργότερα, το 1918 στη Γερμανία και το 1919 στη Γαλλία και αλλού. Οι ΣΣΕ διασφαλίζουν και τις προϋποθέσεις της βιοτικής αυτοτέλειας των ανθρώπων και της αξιοπρέπειάς τους. Ποιες συνθήκες, όμως, κατέστησαν αναγκαίες τις ΣΣΕ και τους εργατικούς αγώνες που τις επέβαλαν; Στη Γαλλία και την Αγγλία, κατά τη δεκαετία του 1830, η ανάπτυξη του καπιταλισμού οδηγεί σε ανθρωποβόρες ανισότητες. Ταυτοχρόνως, δημοσιεύονται βιβλία με την καταγραφή των άθλιων συνθηκών διαβίωσης των εργατών και των εργατριών, κυρίως στη Γαλλία, όπως το «Tableau de l’ étatphysique et moral des ouvriers» του Louis René Villermé (Παρίσι 1840). Ο συγγραφείς τους, όπως ο συγκεκριμένος, παρατηρούν τη ζωή των εργατών στις τρώγλες, στα καπηλειά, στις βιομηχανίες που παράγουν βαμβάκι και μαλλί, αλλά παρατηρούν και τις καθημερινές τους συνήθειες.

Οι περιγραφές είναι ακριβείς και συχνά ανατριχιαστικές όταν εστιάζονται στην παιδική εργασία και στα εργατικά ατυχήματα. Ωστόσο, μια ακριβής περιγραφή δεν μας προσανατολίζει με ακρίβεια στο πού θα καταλήξει. Συνήθως, ο αναγνώστης που διαβάζει τέτοιες περιγραφές, από τη σκοπιά του φίλα διακείμενου προς την εργατική τάξη της εποχής (άρα όχι κατ’ ανάγκην ένας αριστερός, θα μπορούσε να είναι και ένας φιλελεύθερος δημοκράτης), προσδοκά και ένα συμπέρασμα με αντίστοιχη ηθική αξιολόγηση των παραπάνω. Ακόμη συχνότερα, όμως, επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι, σε τέτοιες περιπτώσεις, για κάθε τέτοια προσδοκία υπάρχει και μια εγγυημένη ματαίωση. Η, κατά κυριολεξία, ηθική αξιολόγηση αποκρυσταλλώθηκε ως ετυμηγορία: φταίνε οι εργάτες και οι εργάτριες που οδηγήθηκαν σ’ αυτήν την άθλια ζωή λόγω της ηθικής τους κατάπτωσης. Η φτώχεια είναι η τιμωρία τους, διότι, αντί να αποταμιεύουν, μεθοκοπούν στα καπηλειά. Η εξαθλίωσή τους είναι το αποτέλεσμα της ατομικής τους ευθύνης. Αυτός είναι ο πυρήνας του συντηρητικού φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα. Θα άξιζε κανείς να διαβάσει τα σχετικά κείμενα του Γκιζό για τις φυσικές ανισότητες, αλλά και την επιμονή του στον περιορισμό των πολιτικών δικαιωμάτων μόνο στους κατόχους πλούτου, με την ηθική παρότρυνση, πάντοτε, προς τους φτωχούς, να αποταμιεύουν για να πλουτίσουν κι αυτοί κάποτε και να έχουν πολιτικά δικαιώματα. Οι καταγωγικές αρχές τού νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και του μίσους για τους φτωχούς βρίσκονται εκεί ακριβώς: στον συντηρητικό φιλελευθερισμό τού 19ου αιώνα. Οι απόψεις ότι οι άνεργοι και οι άστεγοι φταίνε για την κατάστασή τους (ως προς τους πρώτους ισχύει, σύμφωνα με πρόσφατη σχετική δήλωση του κ. Κυρανάκη, ότι ευθύνονται ατομικώς επειδή δεν ξέρουν να φτιάχνουν σωστά τα βιογραφικά τους), ότι οι ανισότητες είναι φυσικές και ότι το κράτος δεν έχει υποχρέωση να παρέχει κοινωνική προστασία, όπως και ότι τα εργασιακά δικαιώματα περιορίζουν την ελευθερία του εργοδότη έχουν ληξιαρχική πράξη γεννήσεως τον 19ο αιώνα και τον συντηρητικό φιλελευθερισμό.

Ο νεοφιλελευθερισμός καταπίνει τη δημοκρατία

Οι σχεδιαζόμενες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις συνιστούν έκτυπο γνώρισμα της κατάρρευσης του Εργατικού Δικαίου. Είναι τα σημάδια της κατάρρευσης των δημοκρατικών αρχών της πολιτικής νεωτερικότητας. Είναι ο συντηρητικός φιλελευθερισμός, ο οποίος, ως νεοφιλελευθερισμός πλέον, καταπίνει και τη δημοκρατία και τις αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού. Τα παραπάνω δεν υπονοούν ότι είναι παρόμοιες οι τότε συνθήκες με τις σημερινές. Αποσκοπούν, όμως, στο να δείξουν πόσο παλιός είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Είναι κληρονόμος της σκοτεινής περιουσίας που του παρέδωσε η αντίδραση του 19ου αιώνα προς τη δημοκρατική κοσμογονική αλλαγή που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση.  Ένας κληρονόμος ή τρώει την περιουσία του, ή την αυγατίζει. Εδώ συμβαίνει το δεύτερο εφόσον αυτή αυξάνεται καταναλώνοντας ανθρώπινο υλικό. Αυτή είναι μια διακριβώσιμη αναλογική ομοιότητα, η οποία, χωρίς να καταλήγει σε ταύτιση των δύο, επιτρέπει τον αναλογικό συσχετισμό τους.

«Οι ανισότητες είναι φυσικές»

Η δήλωση του πρωθυπουργού περί «παρωχημένων ρυθμίσεων του προηγούμενου αιώνα» είναι συνέχεια προηγούμενης. Συγκεκριμένα, στις 16.9.2017 είχε δηλώσει, πάλι στη ΔΕΘ, ότι η «κοινωνική ισότητα είναι αντίθετη στην ανθρώπινη φύση», άρα, με εξ αντιδιαστολής συλλογισμό, συνάγεται ότι η ισότητα είναι μη φυσική ενώ οι ανισότητες είναι φυσικές. Η φυσική ανισότητα είναι αυτό το οποίο εξήρε και ο Γκιζό ως κατεξοχήν εκφραστής του φιλελεύθερου συντηρητισμού του 19ου αιώνα. Οι δεσπόζουσες έννοιες, σ’ αυτό το πλαίσιο, ήταν το αδύνατο -και μη φυσικό- της ισότητας και η ατομική ευθύνη των εργατών για τις συνθήκες ζωής τους. Η επίκληση της ατομικής ευθύνης όχι ως γνωρίσματος αυτοκαθορισμού και αυτεξούσιας, ελεύθερης ατομικότητας, αλλά ως μέσο ενοχοποίησης είναι, λοιπόν, πολύ πιο παλιά απ’ όσο νομίζουμε. Το ίδιο παλιά είναι και η σχετική ηθικολογία, η οποία, ως συνήθως, συγκαλύπτει κυνισμό και υποκρισία. Αυτή η ηθικίζουσα κυνική υποκρισία ψιμυθιώνει τον προγραμματικό σχεδιασμό για την ευέλικτη εργασία, αλλά και την άκαμπτη εργοδοτική εκμετάλλευση και την εμπορευματική διαχείριση των κοινωνικών σχέσεων. Αυτό θα εντείνει τον κοινωνικό κατακερματισμό διότι θα αυξήσει και τις μη ικανοποιούμενες κοινωνικές ανάγκες, δηλαδή τις ανάγκες των φτωχών και αρρώστων, που δεν έχουν επαρκή αγοραστική δύναμη ώστε να τις καλύψουν, αλλά και τις ριζικές ανάγκες που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος. Η κλιματική κρίση και η πανδημία καθιστούν την προοπτική τού σοσιαλισμού, ως εμβάθυνσης της πολιτικής και της κοινωνικής δημοκρατίας, πιο επίκαιρη από ποτέ. Είναι η μόνη προοπτική που μπορεί να δείξει ότι οι φτωχοί δεν είναι ένα κενό, μια «μαύρη τρύπα» για την κοινωνία απλώς και μόνο επειδή είναι περιττοί για την αγορά επειδή αυτή δεν περιμένει τίποτε από αυτούς για την κερδοφορία της. Οι μη αντιμετωπίσιμες ανάγκες μεγάλων μερίδων της κοινωνίας, η διαρκώς αυξανόμενη ανεργία, η πανδημία και η κλιματική κρίση δείχνουν ότι η αγορά μόνο παντοδύναμη και αυτορρυθμιζόμενη δεν είναι.

Ελεύθερες απολύσεις εργαζομένων

Ο πρωθυπουργός, στην ομιλία του στη ΔΕΘ, διευκρίνισε ποιες είναι οι «παρωχημένες ρυθμίσεις του προηγούμενου αιώνα».  Όπως εξήγησε, «ένας συνδικαλιστικός νόμος, ο οποίος, αν δεν κάνω λάθος, είχε ψηφιστεί το 1982, χρειάζεται κάποιον εξορθολογισμό». Δεν κάνει λάθος. Πρόκειται για τον Ν. 1264/1982, ο οποίος αποτέλεσε ριζοσπαστική, δημοκρατική μεταρρύθμιση των εργασιακών σχέσεων έτσι όπως τις ρύθμιζε ο Ν. 330/1976. Ο τελευταίος αποσκοπούσε στο να παρεμποδίζει την άσκηση των συνδικαλιστικών ελευθεριών και του δικαιώματος της απεργίας. Είναι χαρακτηριστικό το άρθρο 38, παρ. 1 του ίδιου νόμου σύμφωνα με το οποίο θα μπορούσε να αρθεί η ασυλία συνδικαλιστικών στελεχών εάν αποφασιζόταν η κήρυξη απεργίας, δηλαδή η άσκηση του αντίστοιχου δικαιώματος κατά παράβαση του Ν. 330/1976.

Ας δούμε, όμως, και πιο συγκεκριμένα τις «παρωχημένες ρυθμίσεις του προηγούμενου αιώνα» σε σχέση με την εργοδοτική αυθαιρεσία, η οποία εκδηλώνεται και με τις ελεύθερες και αναιτιολόγητες απολύσεις εργαζομένων. Αυτή είναι η κύρια, προς κατάργηση, «παρωχημένη ρύθμιση». Η εισηγητική έκθεση του «παρωχημένου» Ν. 1264/1982 κατέληγε ως εξής: «Οι διατάξεις αυτές, με τις οποίες ανοίγεται μια νέα εποχή στον χώρο του συνδικαλιστικού δικαιώματος, αποτελούν την πρώτη φάση στην προσπάθεια μεταρρύθμισης του καθεστώτος της επιχείρησης και ενίσχυσης της εκπροσώπησης των συμφερόντων της εργασίας. Πράγματι, η μεγάλη πρακτική σημασία από την προτεινόμενη μεταρρύθμιση θα πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός ότι αποτελεί την αφετηρία για τη νομιμοποίηση μιας αντεξουσίας στην παραδοσιακή εργοδοτική εξουσία στους χώρους της δουλειάς». Αυτή είναι η μεταρρύθμιση που έφερε αυτός ο νόμος: νομιμοποίησε μια αντεξουσία ικανή να περιορίζει την αυθαιρεσία που επέβαλλε η «παραδοσιακή εργοδοτική εξουσία στους χώρους της δουλειάς». Αυτή η αντεξουσία εκφράζει και το περιεχόμενο του άρθρου 22, παρ. 2 του συντάγματος του 1975, το οποίο εγγυάται τη συλλογική αυτονομία, δηλαδή την προστασία των ΣΣΕ, ως περιορισμό και φραγμό της εργοδοτικής εξουσίας.

Η επιστροφή, όμως, τώρα, αυτής της αυθαίρετης παραδοσιακής εργοδοτικής εξουσίας συνιστά παλινόρθωση του πνεύματος του συντηρητικού φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα. Αυτή είναι η παράδοσή της. Εκεί θεμελιώθηκε.  Έχουν αλλάξει βεβαίως οι συνθήκες. Δεν υπάρχον πλέον τρώγλες. Δεν υπάρχει ενιαία εργατική τάξη. Η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση αλλάζει τα πάντα. Τα πάντα;  Ίσως όχι τα πάντα εφόσον βλέπουμε να επανέρχεται αυτή η ιδεολογική νομιμοποίηση της ανέλεγκτης εργοδοτικής εξουσίας. Εάν όλα συρρικνώνονται στην ατομική ευθύνη, τότε δεν έχουν λόγο -αλλά ούτε και χώρο- ύπαρξης τα συλλογικά δικαιώματα. Η κατεξοχήν «παρωχημένη ρύθμιση του προηγούμενου αιώνα» διατυπώνεται εναργέστατα στο άρθρο 16, παρ. 1 του Ν. 1264/1982: «Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το κράτος». Η κατάργηση αυτής της αρχής είναι η -διά του νεοφιλελευθερισμού- επανάκαμψη του συντηρητικού φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα.

Ο ΣΥΡΙΖΑ - Προοδευτική Συμμαχία θα βρεθεί μπροστά στην ιστορική πρόκληση να υπερασπιστεί το δικαίωμα των ανθρώπων στο να κατοχυρώνονται οι προϋποθέσεις που θα καθιστούν δυνατή τη βιοτική τους αυτοτέλεια, άρα και τις συνθήκες για μια αξιοπρεπή ζωή, δηλαδή να υπερασπιστεί το άρθρο 16, παρ. 1 του Ν. 1264/1982. Αυτό κάνει ένα ριζοσπαστικό, δημοκρατικό σοσιαλιστικό κόμμα: πρωτίστως ξέρει ποια είναι «η μητέρα όλων των μαχών», όπως θα έλεγε και ο αλησμόνητος σύντροφος Σταύρος Κωνσταντακόπουλος.

 

* Ο Στέφανος Δημητρίου είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL