Σταυριάνα Σάβαινα
Στις 12-13 Μαΐου 1821 δόθηκε η μάχη στο Βαλτέτσι που έληξε με τη νίκη των ελληνικών όπλων. Εκεί πολέμησε ο Κολοκοτρώνης, οι Μαυρομιχαλαίοι Κυριακούλης και Ηλίας με τους Μανιάτες κ.ά. Τότε διακρίθηκε και μία γυναίκα η Σταυριάνα.
Η Σταυριάνα Σάβαινα γεννήθηκε στο Παρόρι της Σπάρτης το 1872. Παντρεύτηκε τον Γιωργάκη Σάββα που τον απαγχόνισαν οι Τούρκοι στον Μυστρά κατά τις πρώτες μέρες της Επανάστασης. Η Σταυριάνα οπλίστηκε και κατατάχθηκε στο σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη και τον ακολούθησε σε όλες τις μάχες». Έλαβε μέρος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, στις μάχες του Βαλτετσίου και των Τρικόρφων.
Η Καλλιρρόη Παρρέν γράφει στην «Εφημερίδα των Κυριών» της 25.3.1890: Η Σταυριάνα ήτο τεσσαρακοντούτις, μελαχροινή, ευειδής, με ύφος αρρενωπόν, με φωνή, βροντώδη με παράστημα στρατιώτου. Ετέθη υπό τας διαταγάς του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη και πήγε στο Βαλτέτσι όπου επολιορκούντο οι Έλληνες. Η Σταυριάνα μόνη μεταξύ των ανδρών αψηφούσε τις σφαίρες και μετέφερε τις πυριτιδοβολές από προμαχώνος εις προμαχώνα. Οι περί τον Κολοκοτρώνη Μαυρομιχάλης και Πλαπούτας δυσκολεύονταν να πιστέψουν ότι γυναίκα είχε τόσο θάρρος.
Επί Καποδίστρια πάρα πολλοί αγωνιστές υπέβαλαν προς τη Συνέλευση αιτήσεις και ζητούσαν να ληφθεί και για αυτούς κάποια πρόνοια. Στη συνέλευση παρουσιάστηκε η ίδια η Σάβαινα «η ηρωική Μανιάτισσα που είχε ζωστεί όπλα και είχε λάβει μέρος σε πολλές μάχες». Στην αναφορά της μεταξύ των άλλων έγραφε:
“Το στάδιον της πολεμικής δόξας είναι βέβαια διά τους άνδρας, όταν όμως είναι λόγος περί σωτηρίας της πατρίδος, όταν όλη σχεδόν η φύσις συντρέχει προς υπεράσπισίν της, αι γυναίκες της Ελλάδος έδειξαν πάντοτε ότι έχουν καρδίαν να κινδυνεύσουν συναγωνιζόμεναι ως οι άνδρες, ημπορούν να ωφελήσουν μεγάλως εις τας πλέον δεινάς περιστάσεις”.
Ο Καποδίστριας, για τις υπηρεσίες της, της έδωσε χορηγία και έβαλε τα παιδιά της στο ορφανοτροφείο που μόλις είχε συσταθεί. Ο Όθωνας, όμως την εγκατέλειψε και ζούσε από τις συνδρομές των οικογενειών των αγωνιστών.
Όταν πέθανε το 1868 η κυρά Σάβαινα, έκαναν έρανο στο Ναύπλιο για να την θάψουν.
Γυναίκες της Εύβοιας
Ο άμαχος πληθυσμός της Εύβοιας είχε και αυτός την ίδια τύχη με τους πληθυσμούς των νησιών. Στις 12 Μαΐου 1824 ο Μουσταφά Οντάμπασης αποβιβάστηκε στις Πετριές της Καρυστίας κι άρχισε τις βιαιοπραγίες. Σκότωσε, λεηλάτησε, συνέλαβε αιχμαλώτους. Επειδή η σκούνα του δεν τους χώραγε όλους έκανε επιλογή. Τους άνδρες τους σκότωσε. Την ωραία Κονδύλω Γκιόκα την έστειλαν στον Ομέρ Πασά. Ο Σιλιχτάραγας κράτησε τη Μάρω Κοντογιάννη. Τις άλλες τις μοιράστηκαν μεταξύ τους. Πολλοί Τούρκοι πούλησαν σε πλειστηριασμό τη γυναίκα που τους έπεσε στο μερτικό τους. Στον Ομέρ Πασά της Χαλκίδας μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και μια ωραία κοπέλα η Αναστασία από το χωριό Κάδι Καρυστίας. Ο Ομέρ ήθελε να την αλλαξοπιστήσει και να την κάνει γυναίκα του. Γι' αυτό πολλά της υποσχόταν. Αλλά εκείνη με τη βοήθεια του Στυρέως Στάμου, γραμματέα του Ομέρ, μεταμφιέστηκε και πέρασε τη γέφυρα, ήρθε στην Αθήνα όπου και πέθανε το 1825.
Το 1830 οι Τούρκοι εγκαταλείποντες την Εύβοια έσυραν μαζί τους και νέες κοπέλες. Έτσι πήραν την αδελφή του Κ. Ταπεινού (Κωτσέλια). Μόλις το 'μαθε ο Κωτσέλιας πήγε με τα πόδια στη Λειβαδιά, τους πρόλαβε και την απελευθέρωσε. Αυτό έκαναν και άλλοι πατριώτες του και απελευθέρωσαν γυναίκες.
Η Καταστροφή των Ψαρών
Οι κάτοικοι των Ψαρών ήταν κυρίως θαλασσινοί και ασχολούνταν με το ναυτικό εμπόριο που τους απέφερε μεγάλα οφέλη. Στις αρχές του 19ου αιώνα είχαν 45 πλοία και αποτελούσαν την τρίτη ναυτική δύναμη της Ελλάδας μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες. Ο στόλος των Ψαριανών με τον Κανάρη, τον Παπανικολή, τον Πιπίνο και τον Αποστόλη πήραν μέρος σ' όλες τις ναυμαχίες του 1821, 1822 και 1823. Γι' αυτό και οι Τούρκοι σχεδίαζαν να τους χτυπήσουν.
Στις 18 Ιουνίου 1824 φάνηκε έξω από το λιμάνι ο τούρκικος στόλος αποτελούμενος από 200 πλοία με 14.000 στρατιώτες. Οι Ψαριανοί, αν και πολύ λιγότεροι αποφάσισαν να υπερασπίσουν το νησί τους κι ορκίστηκαν ελευθερία ή θάνατος. Γρήγορα οι Τούρκοι βγήκαν στην ξηρά και εφάρμοσαν τη γνωστή τακτική τους να καίνε, να σφάζουν και να αιχμαλωτίζουν. Στον λόφο του Παλιοκάστρου υπήρχε ισχυρό πυροβολείο που πρόβαλλε ισχυρή αντίσταση. Γι' αυτό πολλοί Ψαριανοί ιδίως γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν στο φρούριο. Η πορεία προς το φρούριο ήταν δραματική ιδίως για τις γυναίκες με παιδιά γιατί γινόταν υπό τον βομβαρδισμό από το οχυρό του Παλιοκάστρου προς τα τούρκικα πλοία και των τούρκικων πλοίων προς το Παλιόκαστρο.
Μία νεαρή Ψαριανή μόνη με τέσσερα παιδιά, χωρίς τον άντρα της που πολεμούσε δεν μπορούσε να προχωρήσει και κανείς δεν στεκόταν να τη βοηθήσει. Τότε απελπισμένη πήρε το μαχαίρι ενός νεκρού και αφού σκότωσε τα παιδιά της αυτοκτόνησε.
Μία άλλη γυναίκα, η Δέσποινα γυναίκα του Ανδρέα Σκιαθίτου, την έπιασαν και την κάρφωσαν απάνω σε μια πόρτα και υπέκυψε από τον μαρτυρικό θάνατο ( Αλιμπέρτη σελ. 311).
Η Κρυστάλλω Δούκα, κρατούμενη αιχμάλωτη σ' ένα σπίτι στα ακρωτήρι των αλευρόμυλων, έπεσε στη θάλασσα σε κάποια στιγμή που απουσίαζε ο δεσμοφύλακας της και κολυμπώντας σώθηκε.
Η Μαρία Μοναρχίδου ήταν από τις λίγες γυναίκες που σώθηκαν
Ο Ε. Αισώπιος (Αττικόν Ημερολόγιον 1896 σελ. 391 γράφει:
«...Ανεφάνη ηρωϊς κατά την ένδοξον καταστροφήν των Ψαρών και η φήμη αυτής διεσκορπίσθη ανά τον ελληνικόν κόσμον. Ωραία, με παράστημα υψιτενές περιεβάλλετο πλουσίως και φιλοκάλως το ψαριανόν ένδυμα. Ήτο λίαν συμπαθής εν τη Αυλή και αγαπητή εν τη ελληνική κοινωνία».
Ο Δημήτρης Σπανός αναφέρει ονόματα γυναικών που έπεσαν ή σώθηκαν: Γιαλούρη έπεσε στη θάλασσα και κατόρθωσε να σωθεί από ένα γαλλικό πολεμικό που έτυχε να παραπλέει. Δέσποινα Μισεγιάννη. Σκοτώθηκε μέσα στο Παλαιόκαστρο κατά την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης. Μαρουσώ Μητσάκου, συζ. του πυρπολητή Ιω. Μητσάκου. Κατά την Άλωση της Πόλης έπεσε στη θάλασσα και κρατώντας το βρέφος της με τα δόντια της, σώθηκε από ένα ψαριανό πλοίο. Μαρία Σπανού, έπεσε μαχόμενη κατά την ανατίναξη του Παλαιοκάστρου. Επίσης αναφέρει τη Δέσποινα Παπαδημητράκη και τη Μαρία Μοναρχίδου.
Ο Γεώργιος Δράμιζας αγωνιστής έπεσε κατά την άλωση των Ψαρών και η γυναίκα του αιχμαλωτίστηκε και απελευθερώθηκε αργότερα με συνεισφορές (Πυρσός τ.Θ. σελ. 546).
Ο δε Αντ. Μιαούλης στη «Συνοπτική Ιστορία των υπέρ της ελευθερίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος γενομένων ναυμαχιών» (σελ. 193) αναφέρει ότι η Αγγελική Τσάκαλη από τα Ψαρά, χώρισε τον άντρα της Ν. Παπαδημητράκη γιατί στην εκστρατεία της Χίου, φοβήθηκε και το 'σκασε από το πυρπολικό του Κανάρη, που υπηρετούσε.
Είναι πασίγνωστο το ποίημα του Σολωμού το αφιερωμένο στην καταστροφή των Ψαρών:
Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
περπατώντας η δόξα μονάχη
μελετά τα λαμπρά παλληκάρια
και στην κόμη στεφάνι φορεί
γινομένο από λίγα χορτάρια
Που είχαν μείνει στην έρημη γη.