Η είδηση για τη γυναικοκτονία της Όλγας από τον σύζυγό της είναι ακόμη νωπή. Ακόμα μία τραγική αφορμή για να έρθουν στην επιφάνεια πολλαπλές εκφάνσεις πατριαρχικών δομών που καταπιέζουν και -πλέον γίνεται ξεκάθαρο- δολοφονούν. Επανήλθε το ζήτημα της γλώσσας των ΜΜΕ, των ανεπαρκών δομών για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, της αποτυχίας της χώρας να αντεπεξέλθει στη σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (1). Σ’ αυτό το κλίμα, η κυβέρνηση, η οποία έχασε πολλές ευκαιρίες για αλλαγή της νομοθεσίας, επέλεξε τη σταδιακή υποβάθμιση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων έως την πλήρη κατάργησή της και την ένταξη των αρμοδιοτήτων της στο υπουργείο Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας τον Ιούνιο του 2023. Κοιτάζοντας την πορεία της ισότητας των φύλων στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια επικοινωνιακά και μόνο, είναι ξεκάθαρο ότι δεν της δίνεται ιδιαίτερος χώρος. Είναι σημαντικό λοιπόν να βρεθούν αλλού οι ευκαιρίες για να υπάρξουν αλλαγές στην καθημερινότητα διαφορετικών έμφυλων υποκειμενικοτήτων.
Η ζοφερή αυτή εικόνα είναι μια πραγματικότητα η οποία επικυρώνεται από την τελευταία θέση που κατέχει η Ελλάδα ανάμεσα στις χώρες της Ε.Ε. σε θέματα ισότητας φύλου, όπως προκύπτει από τα ετήσια στοιχεία του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου για την Ισότητα των Φύλων. Προς έκπληξη όμως όλων, η μεγάλη πλειονότητα στη χώρα μας αγνοεί αυτά τα στοιχεία και θεωρεί πως η ισότητα έχει επιτευχθεί, αναδεικνύοντας μια καθόλου αμελητέα διαφορά μεταξύ πραγματικότητας και αντίληψης. Αντίστοιχα, υπάρχει μια καθόλου αμελητέα διαφορά μεταξύ νομικής κατοχύρωσης της ισότητας των φύλων και της καθημερινότητας πολλών έμφυλων υποκειμενικοτήτων, η οποία αποτελεί προπομπό ακραίων γεγονότων, τα οποία συνταράσσουν την εθελοτυφλούσα κοινή γνώμη, και όχι ένα βίωμα που υλοποιεί τη νομική κατοχύρωση της ισότητας. Από τη στιγμή που υπάρχει το νομικό πλαίσιο, το ερώτημα είναι από πού μπορεί να ξεκινήσει η μεταβολή αυτής της καθημερινότητας, σε ποια κλίμακα και σε ποιο πολιτικό πλαίσιο.
Ενα πλούσιο θεωρητικό έργο έχει αναδείξει την πόλη ως τον τόπο αποτύπωσης των ανισοτήτων στον υλικό χώρο, στις πρακτικές, στη διοίκηση και στην καθημερινότητα. Έπειτα από πλήθος φεμινιστικών διεκδικήσεων και ερευνών για μισό αιώνα πλέον, διεθνείς οργανισμοί όπως η Παγκόσμια Τράπεζα (2) αναγνωρίζουν ότι οι πόλεις έχουν σχεδιαστεί από άντρες συγκεκριμένου προφίλ, περιορίζοντας ακούσια ή εκούσια την πρόσβαση άλλων έμφυλων υποκειμενικοτήτων στην κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη και διατηρώντας έμφυλες και κοινωνικές ανισότητες. Στον αντίποδα αυτών των διαπιστώσεων, η πόλη αποτελεί ένα προνομιακό επίπεδο αλλαγών και στην Ελλάδα υπάρχει η θεσμική προϋπόθεση μέσα από τις αρμοδιότητες κοινωνικής πολιτικής που έχει αποκτήσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση από το 2010 με τον «Καλλικράτη».
Η εθνική νομοθεσία και τα ευρωπαϊκά προγράμματα και κονδύλια προϋποθέτουν την εκπόνηση σχεδίων δράσης για την ισότητα των φύλων και τη συμμετοχή εκπροσώπων από τοπικές ομάδες γυναικών. Βέβαια, όταν οι υποσχέσεις πολλών υποψηφίων στις δημοτικές εκλογές είναι «η πόλη για όλους» και όχι «η πόλη για όλους, για όλες, για όλα», αυτές οι προσπάθειες αποτελούν πολλές φορές εκ των υστέρων σκέψη ή ένα εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί για να μπορέσει να διεκδικηθεί κάποια χρηματοδότηση και συνήθως προσπαθεί να καλυφθεί με την προσθήκη μίας παραγράφου περί ισότητας των φύλων. Μία παράγραφος όμως δεν επαρκεί για να υπάρξουν αλλαγές σε ένα σύστημα που για χρόνια δεν επικεντρώνεται σε όλες ή όλα, ούτε καν όλους.
Διεθνή επιτυχημένα παραδείγματα τονίζουν ότι απαιτείται χρόνος και επιμονή για να υπάρξουν κοινωνικές αλλαγές και να εφαρμοστούν παρεμβάσεις με έμφυλη οπτική, γεγονός που αντιτίθεται στον πολιτικό λόγο που υπόσχεται άμεσες λύσεις και σε αυτόν διοικήσεων που λειτουργούν με τη λογική του «κατεπείγοντος» προκειμένου να δείξουν την «παραγωγή έργου» - ακόμη κι αν αυτό είναι επιφανειακό και αποτυχημένο, υπάρχει ένα επικοινωνιακό σύστημα που προωθεί στους ψηφοφόρους τη δράση αποσιωπώντας τις επιπτώσεις. Ακόμη λοιπόν και σε ζητήματα έμφυλης ισότητας στην πόλη είναι πολύ πιθανό να αρχίσουμε να βλέπουμε γρήγορες λύσεις που αντιγράφουν παραδείγματα από το εξωτερικό τα οποία δεν είναι εφαρμόσιμα ή δεν είναι χρήσιμα στις κατοίκους της πόλης. Αυτό συμβαίνει γιατί, όπως τονίζει η Ντίνα Βαΐου (3), η καθημερινή ζωή δεν είναι κάτι στατικό, αντίθετα αποτελεί ένα δυναμικό πεδίο διαμόρφωσης ταυτοτήτων, ρόλων και τρόπου ύπαρξης στην πόλη. Απαιτείται έρευνα για να γίνουν κατανοητά τα προβλήματα και οι πιθανές λύσεις, καθώς η συλλογική συγκρότηση του τόπου και η εξισορρόπηση πολιτικών εκ των άνω και από τη βάση δεν αποτελούν το σύνηθες στην ελληνική πόλη.
Μέσα από την οπτική του φύλου δεν αναδεικνύεται μόνο η έμφυλη διαφορά, αλλά και ο ρόλος που παίζουν οι οικονομικές ανισότητες, η επισφαλής εργασία, η έλλειψη ασφάλειας, η σεξουαλικότητα, η φυλή, η εθνότητα, η ταυτότητα φύλου όσον αφορά τη συγκρότηση και την οικειοποίηση του χώρου. Υπάρχουν πλέον πολλαπλά παραδείγματα πόλεων που προσπαθούν σε διαφορετική κλίμακα να ενσωματώσουν διοικητικές και σχεδιαστικές αλλαγές, που βελτιώνουν τη βιωμένη εμπειρία μέσα από προτάσεις που αποσκοπούν στην ισορροπία εργασίας-προσωπικής ζωής, σατη βελτίωση πρόσβασης για τις ηλικιωμένες/μητέρες/γυναίκες με αναπηρία, στη διευκόλυνση μετακινήσεων, στη βιωσιμότητα, στην ποιότητα πράσινων και ελεύθερων χώρων για συνάντηση, παιχνίδι και συνύπαρξη της κοινότητας, στην ασφάλεια. Πόλεις όπως η Βιέννη και η Βαρκελώνη πρωτοπορούν και δημιουργούν οδηγούς καλών πρακτικών. Άλλες πόλεις, πάλι, κάνουν μικρά πρώτα βήματα (ανάμεσά τους και ελληνικές πόλεις).
Ενα κοινό χαρακτηριστικό των οδηγών από δήμους, ομάδες δράσης και διεθνείς οργανισμούς δεν είναι η προβολή συνταγών που θα λύσουν μαγικά όλα τα έμφυλα ζητήματα, αλλά η σημασία που έχει η διαδικασία εύρεσης των λύσεων. Μια προσέγγιση συλλογικής συγκρότησης του τόπου μέσα από την οπτική του φύλου, η οποία δεν ανάγει το οπτικό/αισθητικό σε αυτοσκοπό, αλλά επικεντρώνεται στη διαδικασία του σχεδιασμού και στους τρόπους που οι διαφορετικές φωνές ενσωματώνονται στις αποφάσεις. Ο σχεδιασμός ενισχύει τις κοινότητες μέσα από τη συμμετοχή τους στη συγκρότηση των ιδεών και των σχεδιαστικών αρχών· μια διαδικασία διαλόγου, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από οργανωμένη προσέγγιση των ομάδων των κατοίκων της πόλης.
Είναι θέμα πολιτικής να διαμορφωθεί μια πραγματικότητα που περιλαμβάνει όλες μας, όπου δεν υποτιμώνται ή αγνοούνται οι εμπειρίες των γυναικών, των μεταναστριών, των ΛΟΑΤΚΙ, των αγοριών, των κοριτσιών, των μη ψηφοφόρων. Δεν υπάρχουν συνταγές που θα αλλάξουν την πόλη άμεσα, υπάρχουν όμως κατευθυντήριες συμμετοχικών διαδικασιών που μπορούν να διαμορφώσουν σχέδια δράσης με βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους, τις οποίες συγκεντρώσαμε μαζί με την Πολίνα Πρέντου και την ομάδα Urbana στην έκθεση «Σχεδιάζοντας για όλες: Η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης» του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς». Υπάρχουν γενναίες και επίμονες φωνές, και με τις επικείμενες δημοτικές εκλογές είναι καιρός να ακουστούν.
O Φοίβος Καλλίτσης είναι αρχιτέκτων μηχανικός, διδάκτωρ ΕΜΠ και Associate Head, Portsmouth School of Architecture
* Ένα κείμενο με αφορμή την επικείμενη δημοσίευση της έκθεσης του Ινστιτούτου «Νίκος Πουλαντζάς» «Σχεδιάζοντας για όλες: Η οπτική του φύλου στον χώρο της ελληνικής πόλης» των Φ. Καλλίτση, Π. Πρέντου και της ομάδας Urbana (Ε. Γρηγοριάδου, Μ. Βλαχάκη, Π. Αλεξίου, Δ. Αξαρλή), με επιστημονική σύμβουλο την Ντ. Βαΐου, η οποία θα παρουσιαστεί στις 12 Σεπτεμβρίου, στις 7 μ.μ., στον φιλόξενο χώρο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων.
1. «Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας», την οποία η Ελλάδα υπέγραψε το 2011 και επικύρωσε στη Βουλή τον Ιούνιο του 2018.
2. Η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας του World Development Report 2020: «Trading for development in the age of global value chains», https://www.worldbank.org/en/publication/wdr2020.
3. Στο βιβλίο της «Η αθέατη εργασία των γυναικών στη συγκρότηση της πόλης: Όψεις της Αθήνας μετά τη Μεταπολίτευση», εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
