Κέρκυρα, καλοκαίρι 1973. Ένα 14χρονο αγόρι προσπαθεί να μάθει σκάκι στα ασπρόμαυρα πλακάκια της κουζίνας του σπιτιού του για να εντυπωσιάσει ένα κορίτσι. Τον είχε ρωτήσει αν γνώριζε σκάκι για να κανονίσει μια παρτίδα με τον πατέρα της σε ένα από τα καφενεία της Σπιανάδας. «Βεβαίως και ξέρω» απάντησε ο Μάνος Ναθαναήλ, ο οποίος όχι μόνο δεν ήξερε να παίζει, αλλά το έβρισκε «το πιο βαρετό παιχνίδι του κόσμου». Μέχρι τότε η μόνη επαφή του με το σκάκι ήταν η ανάμνηση μιας μικροσκοπικής ξύλινης σκακιέρας του αδερφού του που τους είχε στείλει μια θεία τους από τη Γερμανία. Μπορεί να έχασε πανηγυρικά από τον πατέρα της φίλης του, αλλά εκείνο το καλοκαίρι σηματοδότησε την έναρξη ενός μακρινού ταξιδιού στον γοητευτικό κόσμο του σκακιού, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
«Για να πεις ότι ξέρεις καλά σκάκι, μπορώ να πω πλέον με σιγουριά ότι χρειάζεται να αφιερώσεις τουλάχιστον δέκα χρόνια ή 10.000 ώρες. Ό,τι από τα δύο έρθει πρώτο». Έτσι, ο Μ. Ναθαναήλ ανακάλυψε τη «νομαδική φυλή» των σκακιστών του νησιού, που πήγαιναν από καφενείο σε καφενείο, συμμετείχε σε σκακιστικούς αγώνες, ενώ το πάθος του ήταν τέτοιο, που εσώκλειστος σε σχολείο των Αθηνών μελετούσε κρυφά τα βράδια με φακό στο δωμάτιό του. «Το σκάκι λένε ότι είναι άθλημα, επιστήμη και τέχνη ταυτόχρονα. Είναι άθλημα διότι παίζεις μαζί με κάποιον άλλο, θέλεις να τον κερδίσεις, είναι ανταγωνιστικό. Είναι επιστήμη γιατί υπάρχει μια ολόκληρη επιστημονική θεωρία από πίσω, αλλά είναι και τέχνη γιατί δημιουργεί απόλαυση. Υπολογίζεται ότι περίπου 700 εκατομμύρια άνθρωποι ασχολούνται παγκοσμίως με το σκάκι, πολύ περισσότεροι από όσους ασχολούνται με άλλα αθλήματα, όπως το ποδόσφαιρο ή το μπάσκετ. Κάθε παίκτης είναι και οπαδός» αναφέρει.
Η μοναδικότητα της Κέρκυρας
Τα χρόνια πέρασαν, κι αφού τα μοίρασε ανάμεσα σε Κέρκυρα και Αθήνα, ζει πλέον μόνιμα στη γενέτειρά του, στο νησί των Φαιάκων. Σήμερα ασχολείται με μεταφράσεις, είναι προπονητής σκακιού και πρόεδρος του αρχαιότερου σκακιστικού συλλόγου της Ελλάδας με πλούσια παρακαταθήκη, του Συνδέσμου Παικτών Ζατρικίου Κερκύρας, ο οποίος κλείνει φέτος 100 χρόνια ζωής. Ο σκακιστικός σύλλογος ήταν η αιτία που επισκέφθηκαν το νησί παγκόσμιοι πρωταθλητές, όπως ο Γκάρι Κασπάροφ, ο Ανατόλι Κάρποφ και οι αδερφές Πόλγκαρ, που θεωρούνται οι τρεις καλύτερες γυναίκες σκακίστριες στην Ιστορία, στο πλαίσιο της διοργάνωσης διεθνών καλοκαιρινών τουρνουά. Κάθε χρόνο τουλάχιστον 200 παιδιά και ενήλικες παρακολουθούν μαθήματα σκακιού, ενώ από το 2010 διεξάγονται σχολικά πρωταθλήματα, στα οποία συμμετέχουν ετησίως 5.000-7.000 μαθητές, πολλοί από τους οποίους έχουν αναδειχθεί πρωταθλητές Ελλάδας στις κατηγορίες τους. Η κοινωνική δράση του συλλόγου είναι πλούσια, με δραστηριότητες σε παιδικές κατασκηνώσεις και φεστιβάλ σε συνεργασία με άλλα σωματεία και φορείς, από τη Φιλαρμονική έως την Αστρονομική Εταιρεία Κέρκυρας.
Μια από αυτές τις δράσεις είναι και το σκάκι στις φυλακές. Ο Μάνος διδάσκει την τελευταία διετία στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ) των Φυλακών Κέρκυρας. Ένα σχολείο, που προσφέρει μια φυγή προς τη γνώση και μια απόδραση από τις φυλακές-φρούριο υψίστης ασφαλείας και τον χωροχρόνο του εγκλεισμού. Πρόκειται για το μοναδικό σχολείο σε κατάστημα κράτησης στην Ελλάδα που εισήγαγε το σκάκι με ευεργετικά αποτελέσματα στους κρατούμενους-μαθητές. Διοργάνωσε το 1ο Σκακιστικό Πρωτάθλημα Φυλακών που έγινε ποτέ στη χώρα μας με τη συμμετοχή όχι μόνο κρατουμένων, αλλά και σωφρονιστικών υπαλλήλων, ενώ για πρώτη φορά ελληνική φυλακή συμμετείχε στο 2ο Διηπειρωτικό Διαδικτυακό Σκακιστικό Πρωτάθλημα Φυλακών που διοργάνωσε η Παγκόσμια Σκακιστική Ομοσπονδία (FIDE), όπου μια ομάδα τεσσάρων μαθητών με δύο αναπληρωματικούς έπαιξε online σκάκι με κρατούμενους από σωφρονιστικά καταστήματα άλλων χωρών.
Ευεργετικά η διεθνής εμπειρία και ο χρόνος
«Είχα διαβάσει ένα βιβλίο πριν χρόνια, το οποίο έγραψε ένας Άγγλος πρώην κρατούμενος, το “The Grass Arena”. Στην αρχή ήταν άστεγος και έμεινε σε ένα πάρκο όπου σύχναζαν παραβατικοί. Όταν μπήκε φυλακή, ένας συγκρατούμενος του έμαθε σκάκι και κατάλαβε ότι αυτό ήθελε να κάνει όλη του ζωή. Ο John Healy ασχολήθηκε με το σκάκι και όταν βγήκε από τη φυλακή έγινε διεθνής μετρ, γράφοντας πολλά βιβλία. Όταν διάβασα, λοιπόν, το βιβλίο και είδα ότι ένας άνθρωπος, ο οποίος πέρασε το μεγαλύτερος μέρος της ζωής του μέσα στη φυλακή, κατάφερε να αλλάξει τη ζωή του μέσα από το σκάκι, ήθελα να δω τι μπορούσαμε να κάνουμε με τις Φυλακές της Κέρκυρας. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι το σκάκι έχει ευεργετικά αποτελέσματα ως προς την επαναλαμβανόμενη παραβατικότητα, το οποίο είναι και το ζητούμενο του σωφρονισμού. Τα στατιστικά στοιχεία είναι ενδεικτικά. Στη Βραζιλία όπου το σκάκι μπήκε στις φυλακές η επαναλαμβανόμενη παραβατικότητα σε όσους παρακολούθησαν το πρόγραμμα σκακιού για λιγότερο από έναν χρόνο μειώθηκε από το 72% στο 47%, σε όσους παρακολούθησαν πάνω από δύο χρόνια έπεσε στο 22%. Διδάσκοντας μέσα στις φυλακές, κατάλαβα και τους λόγους. Τι διαθέτουν οι κρατούμενοι μέσα στις φυλακές και δεν ξέρουν πολλές φορές τι να κάνουν; Χρόνο. Σε περιορισμένο χώρο έχουν πολύ χρόνο. Το σκάκι από τη φύση του απαιτεί χρόνο, άρα θα μπορούσαν να ασχοληθούν. Στην Ελλάδα το εγχείρημα αυτό είναι δύσκολο, όλα σκοντάφτουν στη γραφειοκρατία. Μην ξεχνάμε επίσης ότι οι Φυλακές της Κέρκυρας δεν είναι “εύκολες”. Η πρώτη ποινή ξεκινά από τα πέντε χρόνια. Σε αυτές τις φυλακές, όμως, λειτουργεί ένα καταπληκτικό Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας. Αυτά που έχουν καταφέρει οι δάσκαλοι και ο διευθυντής του σχολείου, με τα ελάχιστα μέσα που διαθέτουν, είναι εντυπωσιακά».
Το σκάκι σε μαθαίνει να έχεις υπομονή
«Ξεκινήσαμε τα μαθήματα στις φυλακές τον Σεπτέμβριο του 2021 μετά από συζητήσεις με τον διευθυντή του σχολείου Κυριάκο Κωλέση. Δύο ώρες κάθε εβδομάδα τουλάχιστον 20 από τους 40 μαθητές του σχολείου παρακολουθούν μαθήματα σκακιού. Στην αρχή παρατήρησα πως οι μαθητές έπαιζαν μεταξύ τους μια παρτίδα χωρίς να παίρνουν υπόψη τους ότι υπάρχει και κάποιος άλλος απέναντί τους. Έκαναν κινήσεις που δεν υπολόγιζαν. Το σκάκι σε βοηθά να κατανοήσεις ότι απέναντί σου υπάρχει και κάποιος άλλος που έχει τα ίδια δικαιώματα μ’ εσένα. Πρέπει, βεβαίως, να σχεδιάσεις κάποια πράγματα για σένα, αλλά δεν πρέπει να παίρνεις παρορμητικές αποφάσεις. Το σκάκι σε μαθαίνει να έχεις υπομονή. Πρέπει να περιμένεις αρκετά για να πάρεις αυτό που θέλεις, δεν μπορείς να το αποκτήσεις άμεσα, οπότε το σκάκι βοηθά τους κρατούμενους να βάλουν σε μια τάξη τη σκέψη τους».
Λεξικό-οδηγός
«Στην αρχή τους έφτιαξα έναν οδηγό-λεξικό σε αραβικά, αλβανικά, ρωσικά και ουρντού για να διευκολυνθούν στην παρακολούθηση των μαθημάτων οι πολυάριθμοι αλλοδαποί μαθητές του σχολείου. Ο σύλλογος των Φίλων του Σχολείου Φυλακών Κέρκυρας μας βοήθησε να πάρουμε μεγάλες μαγνητικές σκακιέρες και σκακιστικά σετ. Τα πρώτα σετ που είχα φέρει από τον Σύνδεσμο Παικτών Ζατρικίου Κερκύρας άρχισαν σιγά-σιγά να εξαφανίζονται. Ο στόχος είχε επιτευχθεί. Οι κρατούμενοι άρχισαν να παίζουν σκάκι στα κελιά τους. Ακολούθησαν τα πρωταθλήματα, τα μετάλλια, οι απονομές».
Αυτό που έκανε εντύπωση στον Μάνο Ναθαναήλ ήταν η ψυχολογία των κρατουμένων που έχουν μεγάλες ποινές. «Σιωπηλοί, απομονωμένοι μέσα στην αίθουσα, δεν υπάρχει τρόπος να τους προσεγγίσεις. Αλλά μπορείς πάντα να προσπαθήσεις να τους βάλεις στο παιχνίδι. Κάποια στιγμή ξεκινήσαμε μια δραστηριότητα, να κατασκευάσουμε ξύλινες σκακιέρες. Η συμμετοχή έστω και σε μια απλή ασχολία τους δίνει τη δυνατότητα να ξεφύγουν από το κλίμα της φυλακής. Ακόμα και εμείς που μπαινοβγαίνουμε για τα μαθήματα μέσα στη φυλακή είναι δύσκολο να καταλάβουμε τι σημαίνει εγκλεισμός»...
«Δεν ξέρετε τι σημαίνει αυτό που κάνετε για μας»
«Θυμάμαι τη φράση ενός κρατούμενου, ο οποίος θεωρούνταν μάλιστα από τα “σκληρά καρύδια” που λέμε. Κάποια στιγμή μου είπε “δεν ξέρετε τι σημαίνει αυτό που κάνετε για μας”. Σάστισα, αλλά εκεί συνειδητοποίησα ότι πιάνει τόπο αυτό που γίνεται μέσα στη φυλακή. Εγώ κάνω ένα μικρό κομμάτι, το οποίο εντάσσεται όμως στη συνολική προσπάθεια του σχολείου των φυλακών. Νιώθω ότι οι μαθητές σέβονται αυτό που κάνω και έχω την αίσθηση ότι σε αυτό συνέβαλε ότι δεν πληρώνομαι για τα μαθήματα, ότι δεν υπάρχει δηλαδή κάποιο αντάλλαγμα, ότι το κάνω μόνο και μόνο γιατί το θέλω και μου αρέσει. Δεν ένιωσα φόβο ούτε μια στιγμή. Οι κρατούμενοι καταλαβαίνουν. Όταν δεν αντιδράς σαν να τους φοβάσαι, το καταλαβαίνουν. Όταν είσαι σφιγμένος, δεν μπορεί να έρθει κάποιος σε επαφή μαζί σου».
Απαγγέλοντας Ταρκόφσκι
«Οι μαθητές μπορούν να σε εκπλήξουν. Πήγα μια μέρα στο σχολείο και τι να δω; Ήταν τρεις κρατούμενοι μέσα σε μια αίθουσα. Είχαν βάλει το ένα τραπέζι πάνω στο άλλο και ο ένας από αυτούς ανέβηκε πάνω στο τραπέζι και άρχισε να απαγγέλει έναν μονόλογο που κάτι μου θύμιζε. Ήταν ο λόγος του Ντομένικο από τη “Νοσταλγία” του Ταρκόφσκι, ενώ οι άλλοι δύο φορούσαν σκουφιά όπως στην ταινία. Ήταν η πρόβα που έκαναν για ένα σύντομο πολιτιστικό δρώμενο, το οποίο παρουσιάστηκε λίγες ημέρες μετά σε πλατεία της Κέρκυρας. Ήταν καταπληκτικό. Ο κρατούμενος που απήγγειλε ήταν εκείνος που είχε τις μεγαλύτερες μαθησιακές δυσκολίες και χρειάστηκαν ειδικές μέθοδοι προκειμένου να καταφέρει να απομνημονεύσει τα λόγια. Σκέφτεσαι λοιπόν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι εκεί μέσα δεν είχαν τη δυνατότητα να γνωρίζουν ότι υπάρχουν και αυτά τα πράγματα. Γι’ αυτό το έργο του σχολείου μέσα στις φυλακές είναι τόσο σημαντικό».