Οι αποκαλύψεις για το κύκλωμα κακοποίησης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης ενός ανήλικου κοριτσιού δείχνουν ότι το «κακό» δεν είναι ένα τέρας, αντίθετα μπορεί να βρίσκεται δίπλα μας, με το πρόσωπο ενός ευυπόληπτου πολίτη και θεοσεβούμενου οικογενειάρχη.
Η συζήτηση με την Αφροδίτη Κουκουτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια Εγκληματολογίας το Πάντειο Πανεπιστήμιο, μας βοηθάει να διαχειριστούμε την καταιγίδα της ειδησεογραφίας και των αποκαλύψεων για το κύκλωμα σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης και να εξηγήσουμε τι είναι έγκλημα και ποιος είναι ο εγκληματίας.
«Το πρόβλημα της σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων είναι υπαρκτό», μας λέει η Αφροδίτη Κουκουτσάκη, «αλλά οι αυξομειούμενες διαστάσεις του είναι άγνωστες, καθώς υπάρχει ένας τεράστιος σκοτεινός αριθμός περιπτώσεων που δεν γίνονται γνωστές παρά μόνο αν κάποια περίπτωση, συνήθως επώνυμου δράστη, βγαίνει στην επιφάνεια παρασύροντας κι άλλες μαζί της».
Σε όλους έκανε εντύπωση το προφίλ του δράστη: ενεργός πολίτης δίπλα στη Νέα Δημοκρατία, θεοσεβούμενος οικογενειάρχης, φιλάνθρωπος επιχειρηματίας.
Το ζήτημα είναι ποιος είναι ο κακοποιητής που έχουμε στο μυαλό μας. Ανήκει σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα; Είναι ψυχικά υγιής; Είναι στο ύποπτο αυτοκίνητο που βολτάρει στη γειτονιά; Με δυο λόγια, είναι ο φτωχός, ο μετανάστης, ο παρίας; Αυτό θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς ως μια «κανονικότητα», καθώς ανταποκρίνεται στη δεσπόζουσα εικόνα περί εγκληματία, η οποία επιβεβαιώνεται εκ των υστέρων, καθώς πρόκειται για ομάδες από τις οποίες «στρατολογείται» συνήθως ο ποινικός πληθυσμός.
Κάποιες φορές, όμως, όχι συχνά, περνάνε το κατώφλι της φυλακής απρόσμενοι κατάδικοι, είτε προερχόμενοι από τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας, είτε έχοντες εξουσία που δεν βασίζεται αποκλειστικά στο χρήμα, είτε αυτό που λέμε «καλός πολίτης». Θα έλεγε κανείς ότι είναι η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα της «κανονικότητας» του ποινικού πληθυσμού, καθώς δεν αντιστοιχούν στη δεσπόζουσα εικόνα του εγκληματία.
Συνεπώς και οι 230 που περιμένουμε να αποκαλυφθούν, μάλλον κι εκείνοι θα είναι «καλοί πολίτες»…
Στην προκειμένη περίπτωση μάλλον μιλάμε για κύκλωμα παιδεραστών και τίποτα δεν αποκλείει να είναι ένα από πολλά. Όπως ο προαγωγός ήταν η επιτομή του οικογενειάρχη και θρησκευόμενου νομοταγούς πολίτη, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς το ίδιο και για τους κάποιους από τους 230 μέχρι τώρα γνωστούς συμμέτοχους - αν δεν είναι και δημόσια πρόσωπα. Δεν είναι «κόσμος της νύχτας», όπως λέγεται. Δεν είναι καν η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα, αλλά ακριβώς το στοιχείο που υπονομεύει την εγκυρότητά του.
Ποια είναι τα κοινά στοιχεία με την υπόθεση Λιγνάδη;
Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και των δύο, ως αναπάντεχο στοιχείο, μονοπώλησαν το ενδιαφέρον των ΜΜΕ αποτελώντας, τουλάχιστον στην αρχή, τον βασικό άξονα της δημοσιογραφικής κάλυψης ή και γενικότερα του δημόσιου λόγου για το έγκλημα σε βάρος του κοριτσιού: η απορία «μα πώς είναι δυνατόν;», ενισχυμένη από την προσμονή των καταναλωτών των ειδήσεων να υπάρχει και κανένα όνομα από αυτά που προκαλούν πολιτικό σεισμό.
Παρόμοιες αντιδράσεις είχε προκαλέσει και η υπόθεση Λιγνάδη καθώς και άλλων «υπεράνω πάσης υποψίας» και θεωρώ πολύ σημαντική τη συμβολή του κινήματος MeToo, που έσπασε εν πολλοίς και το φράγμα του σκοτεινού αριθμού περιπτώσεων σεξουαλικής κακοποίησης.
Οσο όμως τα φορτώνει κανείς στην οικογένεια του θύματος τόσο αποενοχοποιούνται η κοινωνία, η έλλειψη δομών, η μέριμνα. Τα μίντια προτιμούν πάντα να προσωποποιούν το έγκλημα.
Ακριβώς. Η προσωποποίηση και η δραματοποίηση, η ιδιότητα ενός εγκλήματος να γίνει μια ιστορία που γράφεται σε συνέχειες είναι από τα σημαντικά κριτήρια που καθιστούν μια υπόθεση ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ειδησεογραφικά. Και πράγματι, συνηθέστατα η κοινωνία μένει στο απυρόβλητο και τα κίνητρα αναζητούνται σε ιδιαιτερότητες του ατόμου - στην περίπτωσή μας κάπως σαν δόκτωρ Τζέκιλ και μίστερ Χάιντ. Ενίοτε δε ενοχοποιείται και το θύμα ή/και οι ενδοοικογενειακές σχέσεις.
Η κοινωνία στο απυρόβλητο, κατ’ επέκταση υπάρχει ακόμα ένα ερώτημα που δεν τέθηκε: τι έκανε το κράτος γι’ αυτό το παιδί πέρα από το να στείλει τη μάνα του στον εισαγγελέα; Του πρόσφερε την αναγκαία φροντίδα μήπως και προλάβει να μπαλώσει ό,τι απόμεινε απ’ τα κομμάτια της ύπαρξής του ή του επιφυλάσσεται η θέση του παρία που δεν έχει τίποτα να προσφέρει στην κοινωνία, άρα λογικό είναι να ζει στο περιθώριο, ξεχασμένο κι αυτό, όπως τόσα άλλα, για να μην ξυπνάει τους φόβους μας;
Εχετε δίκιο. Το θύμα, το παιδί, είναι τελείως εξαφανισμένο από τη δημοσιογραφική αφήγηση.
Ακόμα χειρότερα. Ό,τι αναφέρεται είναι δυσφημιστικό για το παιδί, το οποίο μπήκε στο κάδρο με πιο συγκεκριμένους ρόλους. Εντελώς αποσπασματικά και μόνο στην αρχή της δημοσιογραφικής κάλυψης εμφανίστηκε αυτή η τετριμμένη αναφορά στο αγγελούδι που του έσπασαν τα φτερά. Στη συνέχεια έγινε το παιδί μιας οικογένειας από την οποία δεν ήταν να περιμένεις και κάτι καλύτερο, καθώς προσωποποιεί αυτό που λένε οι έρευνες «προβληματική οικογένεια». Εκεί αναζητήθηκαν οι φταίχτες και κατασκηνώσανε κανάλια και δημοσιογράφοι έξω από το σπίτι του παιδιού, έδειξαν ό,τι μπόρεσαν απ’ το εσωτερικό, ρωτήσανε γείτονες και μαγαζάτορες και κάνανε το δίπολο πλούτου-φτώχειας, βασικό συστατικό της ιστορίας. Διότι χωρίς αυτό το δίπολο η αφήγηση θα ήταν λειψή έστω κι αν οι συνήθεις ρόλοι δράστη και θύματος ήταν ανεστραμμένοι. Το παιδί φωτογραφήθηκε και ήταν αναγνωρίσιμο παρά το μωσαϊκό στο πρόσωπό του -μα ναι, δεν είναι το δικό μας παιδί αυτό που ανατίναξαν τη ζωή του στο αέρα, είναι παιδί των άλλων- για να επανέλθει έτσι η τάξη των πραγμάτων.
Μολονότι η ιστορία είναι τραγική από μόνη της, υπάρχει μια πλειοδοσία, μια επιπλέον δραματοποίηση από τα ΜΜΕ. Είτε το «αγγελούδι που του βιάζουν την ψυχούλα» ή, αναφερόμενοι στον βιαστή, αυτός εξυβρίζεται, ως «αλήτης», «κάθαρμα», «σκουλήκι». Πώς εξηγείτε αυτή την υπερβολή;
Η υπερβολή στην αφήγηση ενδημεί στις ειδήσεις που αφορούν παιδιά, εμπλουτίζει το στοιχείο της δραματοποίησης αυτό το δίπολο άγγελος-δαίμονας. Δεν εκπλήσσει, διότι το περίεργο θα ήταν να λείπει.
