Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία παράγει τις μεγαλύτερες μεταπολεμικά ενδο-ευρωπαϊκές προσφυγικές μετακινήσεις. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κατέστρεψαν ουσιώδεις αστικές και παραγωγικές υποδομές της Ουκρανίας. Ακόμα και αν η χώρα δεχθεί πρωτόγνωρη βοήθεια μεταπολεμικής ανασυγκρότησης -που συνήθως συνοδεύεται από συμφωνίες εξάρτησης-, θα χρειαστούν δεκαετίες για να δημιουργηθεί ένα αποδεκτό πλαίσιο ζωής. Τμήμα του δοκιμασμένου λαού θα αναγκαστεί να αναζητήσει διεξόδους εκτός Ουκρανίας ακόμα και μετά την ειρήνευση. Οι περισσότεροι πρόσφυγες θα εγκατασταθούν αρχικά στις γειτονικές Πολωνία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Ρουμανία και Μολδαβία. Όσοι τώρα φεύγουν πιο μακριά, συνήθως οι ανήκοντες στα εύρωστα στρώματα, ακολουθούν τις διαδρομές της ουκρανικής διασποράς στις χώρες της Ε.Ε.
Οι κινήσεις των προσφύγων μετά την παύση των εχθροπραξιών δεν θα γίνονται με κριτήριο την ασφάλεια αλλά την εξασφάλιση βιώσιμης οικονομικά διαμονής και άμεσης εργασιακής ένταξης (π.χ. Γερμανία, Καναδάς). Δεδομένου του μεγέθους του πληθυσμού της Ουκρανίας, οι εκτιμήσεις των αναλυτών προβλέπουν την παρουσία ακόμα και 9 εκατομμυρίων Ουκρανών τα αμέσως επόμενα χρόνια στην Ευρώπη. Ήδη πάνω από 4,2 εκατομμύρια πρόσφυγες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα. Η σύνθεση αυτού του προσφυγικού πληθυσμού έχει τη σημασία της. Σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες στην Πολωνία, ο μισός προσφυγικός πληθυσμός που διέφυγε τις τελευταίες εβδομάδες από την Ουκρανία αποτελείται από παιδιά.
Ρώσοι πρόσφυγες
Ο πόλεμος στην Ουκρανία οδηγεί και σε δευτερογενείς προσφυγικές και μεταναστευτικές μετακινήσεις. Πολλές δεκάδες χιλιάδες Ρώσοι πολίτες που αδυνατούν πλέον να ζήσουν στο αυταρχικό καθεστώς των εθνικιστών ολιγαρχών του Πούτιν αναζητούν διέξοδο στις χώρες της Ε.Ε. Η επισιτιστική κρίση που προκαλείται αυτή τη στιγμή λόγω της καταστροφής της σοδειάς σιτηρών της Ουκρανίας θα πλήξει καίρια τις χώρες της βόρειας Αφρικής, όπως έγινε και το 2012. Η νέα διεθνής συνθήκη δημιουργεί ένα αβέβαιο γεωπολιτικό περιβάλλον, όπου τα δεδομένα της παγκοσμιοποίησης που γνωρίζαμε στο διεθνές εμπόριο και στις μεταφορές τίθενται υπό διαπραγμάτευση. Οι μετακινήσεις πληθυσμών που τώρα παράγονται και αυτές που έρχονται λόγω των επισιτιστικών προβλημάτων σε ελάχιστους μήνες δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με ευχολόγια υποδοχής των «Ορθόδοξων αδελφών Ουκρανών στην Ελλάδα» αλλά ούτε με πρακτικές αποτροπής που προσομοιάζουν με θανατοπολιτική στα νερά του Αιγαίου και για τις οποίες η Ελλάδα αντιμετωπίζει συσσωρευμένες καταγγελίες και καταδίκες από ευρωπαϊκούς και διεθνείς θεσμούς. Στη νέα γεωπολιτική συνθήκη, η χώρα μας δεν έχει κανένα λόγο να γίνει ο αστυφύλακας - παρίας της διεθνούς κοινότητας.
Μέρος της ελληνικής κοινωνίας έχει, βέβαια, επιβαρυνθεί από τη χρόνια ξενοφοβική ρητορεία της κυβέρνησης και πολλών ΜΜΕ και πιστεύει ότι κάθε πρόσφυγας και μετανάστης είναι, στην καλύτερη των περιπτώσεων, βάρος και, στη χειρότερη, απειλή. Χωρίς να παραβλέπουμε τους πολλούς Έλληνες που αξιακά και έμπρακτα υπηρετούν την αλληλεγγύη, το συνολικό τοπίο είναι πιο δύσκολο από ό,τι στην κρίση υποδοχής των προσφύγων το 2015.
Αναγκαίες πρωτοβουλίες
Απαιτείται μια σειρά πρωτοβουλιών που οφείλουμε σήμερα να λάβουμε ως χώρα για να αποφύγουμε μια ανθρωπιστική τραγωδία και μια επιπλέον περίοδο ακροδεξιάς δηλητηρίασης του πολιτικού μας συστήματος και της κοινωνίας. Γνωρίζουμε ότι τα περιθώρια αυτών των πρωτοβουλιών είναι περιορισμένα. Καμία χώρα, πόσο μάλλον μια μικρή χώρα που βιώνει εδώ και μια δεκαετία αλλεπάλληλες κρίσεις, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της τις δομικές συνθήκες που προκύπτουν από γεωπολιτικές μεταβολές αυτού του μεγέθους.
Υπάρχουν όμως πρωτοβουλίες που, αν αναληφθούν, θα βελτιώσουν σημαντικά την κατάσταση, υπάρχει μια συσσωρευμένη εγχώρια επιστημονική και γραφειοκρατική τεχνογνωσία σε θέματα προσφύγων και μεταναστών. Επιπλέον, διαθέτουμε ένα εξαιρετικά έμπειρο ανθρώπινο δυναμικό, που έχει προκύψει εξαιτίας της επαγγελματικής εμπλοκής του σε δράσεις σχετικές με τους πρόσφυγες και μετανάστες από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 και ειδικά μετά το 2015. Υπάρχει ένα ισχυρό κίνημα αλληλεγγύης, με συνεπή παρουσία και συγκροτημένα δίκτυα.
Τέλος, οι κοινότητες των προσφύγων και μεταναστών έχουν πλέον πολύ καλή οργάνωση και, αν σταματήσουν να υπάγονται σε καθεστώς διακρίσεων, μπορούν να αποτελέσουν πολύτιμους αρωγούς κοινωνικής συμπερίληψης.
Σεβασμός στο Διεθνές Δίκαιο
Βασική προϋπόθεση για να πετύχουν οι όποιες προσφυγικές και μεταναστευτικές πολιτικές είναι o έγκαιρος σχεδιασμός και ο σεβασμός στο Διεθνές Δίκαιο. Αυτά συγκροτούν έναν οργανωτικό ρεαλισμό εντελώς διακριτό από τον «ρεαλισμό» θανατοπολιτικής της Ν.Δ. Στην πράξη, σημαίνει να αποδεχτούμε ότι, ανεξάρτητα από τις προθέσεις όσων έρθουν στην Ελλάδα ελπίζοντας να πάνε κάπου αλλού, κάποιοι τελικά θα παραμείνουν στη χώρα. Επιπλέον, σημαίνει να διδαχθούμε από τη διεθνή αλλά και ευρωπαϊκή εμπειρία που αποδεικνύει ότι οι πολιτικές συμπερίληψης αποδίδουν για τις κοινωνίες υποδοχής περισσότερα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά οφέλη από ό,τι οι πολιτικές αποτροπής και ξενοφοβίας. Τέλος, σημαίνει ότι καμία προσφυγική και μεταναστευτική πολιτική δεν μπορεί να ευδοκιμήσει αν βασίζεται σε διακρίσεις ανάμεσα σε «επιθυμητούς λευκούς Ορθόδοξους χριστιανούς πρόσφυγες» και «ανεπιθύμητους σκουρόχρωμους λαθρομετανάστες».
Η μεταναστευτική πολιτική δεν μπορεί να βασίζεται πάνω σε άξονες ανοχής αδιαφορώντας για την κοινωνική συμπερίληψη. Αυτό δημιουργεί συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης σε μια ήδη πολωμένη κοινωνία, που καθημερινά αιμορραγεί αξιακά. Μια τέτοια πολιτική πολύ γρήγορα μετατρέπει τους «επιθυμητούς» σε «ανεπιθύμητους» και οδηγείται σε αδιέξοδο.
Οι επτά πολιτικές
Οι πολιτικές που προτείνουμε συνοψίζονται ως εξής:
1. Πίεση της Ελλάδας για να μεταβληθούν οι συμφωνίες εντός της Ε.Ε. σχετικά με το Kοινό Σύμφωνο Ασύλου και ειδικά οι Κανονισμοί του Δουβλίνου που προβλέπουν την επιστροφή στις χώρες πρώτης εισόδου. Παρ' όλο που δεν εφαρμόζονται στην περίπτωση της χώρας μας, οι Κανονισμοί του Δουβλίνου συνιστούν εργαλείο απειλής παρά συνοχής εντός της Ε.Ε. Χρήζουν προσοχής οι προβλέψεις δυνατότητας αλλαγών για τις χώρες των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. στη Συμφωνία Σέγκεν. Απαιτείται ενίσχυση των πόρων της Ε.Ε. που διατίθενται για την υποδοχή και ένταξη των προσφύγων και μεταναστών. Απαιτείται επανεξέταση του χαρακτηρισμού της Τουρκίας ως «ασφαλούς χώρας» αφενός διότι είναι παράλογη, αφετέρου διότι παράγει μια εξάρτηση της Ε.Ε. και ειδικά της χώρας μας από τις βουλές του καθεστώτος Ερντογάν. Χρειάζεται να δρομολογήσουμε τη σταδιακή ενσωμάτωση των προτάσεων του κειμένου της Διάσκεψης του Μαρακές για την εγκαθίδρυση ασφαλών και τακτικών οδών μετανάστευσης.
2. Συνολική αναδιαμόρφωση της εθνικής μας μεταναστευτικής πολιτικής προς μια κατεύθυνση κοινωνικής συμπερίληψης, που συμφέρει περισσότερο τη χώρα και υπηρετεί τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των διεθνών συνθηκών και συμφωνιών. Απαιτείται απλοποίηση των διαδικασιών απόκτησης άδειας παραμονής για όλους τους επί μακρόν διαμένοντος στην Ε.Ε., των διαδικασιών απόδοσης ασύλου για όλους όσοι το δικαιούνται καθώς και των διαδικασιών εξέτασης αιτήσεων απόδοσης ιθαγένειας. Επιτακτική ανάγκη να επαναφέρουμε τις προβλέψεις απόδοσης άδειας διαμονής για «λόγους ανθρωπιστικής φύσης». Ανεξαρτήτως τού πόσο θα μείνουν στη χώρα, όλοι οι δικαιούχοι προστασίας πρέπει να έχουν απρόσκοπτη πρόσβαση στα αγαθά της υγείας, της παιδείας και της εργασίας.
3. Ανάδειξη της αλήθειας και της πραγματικότητας περί της θετικής οικονομικής, κοινωνικής και δημογραφικής συμβολής των προσφύγων και μεταναστών στις κοινωνίες υποδοχής ώστε να αποδομηθεί η ξενοφοβική ρητορεία. Η ανάκτηση της ιδεολογικής ηγεμονίας στο πεδίο αυτό μπορεί να γίνει με δημόσιες δράσεις και καμπάνιες, εκπαιδευτικές παρεμβάσεις και ενίσχυση της πρωτογενούς έρευνας στο ζήτημα. Κομβικός πρέπει να είναι ο ρόλος που οι ίδιες οι προσφυγικές και μεταναστευτικές κοινότητες θα έχουν σε αυτές τις προσπάθειες μέσω των Συμβουλίων Ένταξης Μεταναστών των ΟΤΑ, που πρέπει να ενισχυθούν θεσμικά και οργανωτικά.
4. Κατάργηση των κλειστών και «ημίκλειστων» δομών δευτερεύουσας φιλοξενίας και των «Κλειστών Ελεγχόμενων Δομών» πρώτης υποδοχής. Η Ελλάδα προφανώς πρέπει να έχει άριστα οργανωμένες και στελεχωμένες δομές πρώτης υποδοχής. Όμως, οι αιτούντες άσυλο και οι πρόσφυγες πρέπει όσο πιο γρήγορα γίνεται να εγκαθίστανται σε δευτερεύουσες κατοικίες -κατά προτίμηση διαμερίσματα- εντός του αστικού ιστού. Οι προβλέψεις της Συμφωνίας Τουρκίας - Ε.Ε. δημιουργούν δομικές δυσκολίες αλλά πρέπει να αποφύγουμε το λάθος της περιόδου 2015-2019 που εγκλώβισε σημαντικούς αριθμούς προσφύγων στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
5. Αναδιαμόρφωση και διατήρηση των προγραμμάτων υποδοχής και ένταξης (π.χ. ΗΛΙΟΣ, ΕΣΤΙΑ) έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των νέων καταστάσεων. Αναδιαμόρφωση του συστήματος υποδοχής με όρους μετρικούς, έτσι ώστε η προ-ενταξιακή πορεία των αιτούντων να μη διαμορφώνεται βάσει πρόσκαιρων πολιτικών αναγκών και τοπικών πιέσεων αλλά με στόχευση την ομαλή συμπερίληψη των προσφύγων στην ελληνική κοινωνία.
6. Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στη συστηματική φοίτηση όλων των προσφυγόπουλων στα σχολεία μας, με παράλληλη βελτίωση και ενεργοποίηση της νομοθεσίας περί διδασκαλίας των μητρικών γλωσσών εντός των σχολείων μας. Κάθε σκέψη και άμεση ή έμμεση πρακτική εκπαιδευτικής γκετοποίησης με ξεχωριστά σχολεία εντός ή εκτός δομών φιλοξενίας πρέπει να εγκαταλειφθεί.
7. Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στον άμεσο ρόλο των κρατικών υπηρεσιών και φορέων υλοποίησης της προσφυγικής και μεταναστευτικής πολιτικής. Οι πρακτικές «εργολαβίας» που το κράτος εφαρμόζει, μεταφέροντας τις ευθύνες τους σε μη-κρατικούς φορείς, έχουν εξαντλήσει τον κύκλο τους. Στοιχίζουν περισσότερο σε χρήμα, δημιουργούν εξαρτήσεις και συγκροτούν παράλληλα συστήματα διοίκησης. Επιπλέον, οι πρακτικές αυτές ενίοτε υπονομεύουν το κύρος διεθνών οργανισμών και φορέων της κοινωνίας των πολιτών. Καθώς οι κυβερνητικές επιλογές εδώ και δυόμισι χρόνια αναγνωρίζουν «πρόσφυγες δύο ταχυτήτων», εμμέσως αναγκάζουν τους διεθνείς οργανισμούς και τους φορείς της κοινωνίας των πολιτών να λειτουργούν ως παρατηρητές παράνομων πρακτικών. Αυτό έχει ως συνέπεια να διώκεται η δράση τους αυτή ως «παράνομη» ή «βλαβερή προς τα εθνικά συμφέροντα», ποινικοποιώντας έτσι την αλληλεγγύη σε όλο της το φάσμα.
* Ο Γιώργος Αγγελόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής στο ΑΠΘ και πρώην γραμματέας του υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων
* Ο Νικόλας Ράγκος είναι πρώην περιφερειακός συντονιστής Βόρειας Ελλάδας και Ηπείρου του υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής
