Στα τέλη του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα τα κοινωνικά κινήματα σε όλον τον κόσμο έμοιαζαν να έχουν βρει έναν συγκεκριμένο βηματισμό. Όσον αφορά τη μορφή, ο ρυθμός αυτού του βηματισμού δεν ήταν ενιαίος. Υπήρχαν στο εσωτερικό τους τάσεις εξαιρετικά βίαιες, υπήρχαν τάσεις παθητικής αντίστασης που αρνούνταν τη βία και ανάμεσά τους μια μεγάλη ποικιλία ρευμάτων. Αν όμως όλα αυτά τα ρεύματα κατάφερναν να συνυπάρξουν στο πλαίσιο των νέων κινημάτων, κάτι όχι πάντα αυτονόητο τις προηγούμενες δεκαετίες, ήταν γιατί στο επίπεδο του περιεχομένου υπήρχε μια ξεκάθαρη ηγεμονία. Απαλλαγμένα από το ερώτημα αν πρέπει να υπερασπιστούν κάποια σοσιαλιστική εναλλακτική κάπου στον κόσμο, με συνείδηση ότι τα άμεσα επαναστατικά αιτήματα δεν αποτελούσαν μια δημιουργική ιδέα για τη συγκυρία, τα κοινωνικά κινήματα διεθνώς είχαν καταφύγει σχεδόν ομόφωνα σ’ αυτό που σε άλλες εποχές θα ονομαζόταν «ριζοσπαστικός ρεφορμισμός» και βασιζόταν σε προτάσεις άμεσης μεταρρύθμισης του καπιταλισμού. Συγκεκριμένες ιδέες για τον περιορισμό της φτώχειας και τη μείωση των ανισοτήτων βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη των κοινωνιών σε κίνηση. Ποτέ μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τα πιο ριζοσπαστικά κομμάτια των κοινωνιών δεν είχαν καταβάλει τόσο κόπο για να ακουστούν συγκεκριμένα αιτήματα και προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της κοινωνίας. Η κοινωνική κίνηση του 21ου αιώνα έμοιαζε μια παρέλαση σαφήνειας και ολοκληρωμένων αιτημάτων.
Ο ελληνικός Δεκέμβρης
Ο ελληνικός Δεκέμβρης του 2008 υπήρξε σε παγκόσμιο επίπεδο μια τομή σ’ αυτή την τάση. Όντας το πιο προβεβλημένο διεθνώς κίνημα από την εποχή της αντιπολεμικής πλημμυρίδας του 2003, ξέσπασε στην Αθήνα από μια τυφλή δολοφονία, η οποία απαντήθηκε με απελευθερωμένη οργή, κάμποση κοινωνική φαντασία, δημιουργικό αναβρασμό στις μορφές, αλλά ουσιαστική απουσία διεκδικητικού περιεχομένου. Σαν η Αθήνα και οι υπόλοιπες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας να αποκόπηκαν ξαφνικά από τον υπόλοιπο κόσμο, να πέταξαν από πάνω τους τη βιωμένη εμπειρία μιας ολόκληρης δεκαετίας. Ή μήπως, αντίθετα, να μετέτρεψαν αυτή τη βιωμένη εμπειρία σε μια στάση για πρώτη φορά επιθετική;
Η αντίδραση που υπήρξε σε όλον τον κόσμο απέναντι στον ελληνικό Δεκέμβρη δίνει μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα. Τα κινήματα δεν αισθάνθηκαν ότι οι εικόνες της Αθήνας αποτελούν μια κάποιου τύπου «αποστασία» από την τάση της εποχής. Διείδαν, αντίθετα, στις εικόνες γενικευμένης κοινωνικής βίας μια πρώτη κορύφωση στην κίνηση μιας ολόκληρης περιόδου. Τον Δεκέμβρη του 2008 η Ελλάδα έγινε το κέντρο του παγκόσμιου κοινωνικού ενδιαφέροντος σχεδόν όσο ποτέ άλλοτε στην Ιστορία της. Περισσότερο ακόμα και από τον άλλον Δεκέμβρη, εκείνον του 1944, όταν το ενδιαφέρον για τη σύγκρουση στην Αθήνα παρέμενε συμπληρωματικό της αγωνίας για το τέλος του πολέμου.
Ο Δεκέμβρης της βίας
Σήμερα, δώδεκα χρόνια μετά, απαλλαγμένοι από ιδεοληψίες που καταλήγουν συχνά να μετατρέπονται σε λεπτομέρειες της Ιστορίας, είμαστε στην πραγματικότητα σε θέση να ξέρουμε ότι ο Δεκέμβρης του 2008 υπήρξε μια ανεπανάληπτα δημιουργική στιγμή στη σύγχρονη κοινωνική Ιστορία της χώρας και η εκκίνηση μιας περιόδου που κράτησε όχι λιγότερο από επτά χρόνια, κατά την οποία τα βλέμματα της ανθρωπότητας στράφηκαν προς την Ελλάδα, στην οποία με κάποιον τρόπο θα κρινόταν το κυρίαρχο κοινωνικό υπόδειγμα για τα επόμενα χρόνια.
Ο Δεκέμβρης ξέσπασε μέσα σε ένα σύννεφο βίας από το οποίο δεν αποκόπηκε ουσιαστικά ποτέ. Η δολοφονία ενός 15χρονου παιδιού, του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, από ευθεία βολή ενός από τους ειδικούς φρουρούς που η ΕΛ.ΑΣ. είχε εγκαταστήσει στα Εξάρχεια επί μήνες, απαντήθηκε άμεσα από ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων -κυρίως νέων- το οποίο καταπιάστηκε με το να διώξει την αστυνομία από την περιοχή κι έπειτα να συγκρουστεί μαζί της σε κάθε σημείο της πόλης. Το βράδυ εκείνου του Σαββάτου η σύγκρουση έφυγε από τα Εξάρχεια. Τα ξημερώματα της Κυριακής ένα μεγάλο μέρος του κέντρου της πόλης είχε δει σημεία του να καίγονται και, σε αντίθεση με τη συνήθη κατάληξη τέτοιων επεισοδίων, η μαζική χρήση χημικών από την αστυνομία υπήρξε απολύτως αδύναμη να διαλύσει τον κόσμο.
Το κέντρο, πεδίο μαχών
Τις επόμενες ημέρες αποδείχθηκε ότι τα χημικά δεν ήταν τα μόνα στα οποία είχε τελειώσει η επίδραση του μαγικού φίλτρου. Η προπαγάνδα των ΜΜΕ επίσης έδειξε να έχει χάσει τη δύναμή της. Το περιβόητο βίντεο του Mega, στο οποίο στη σκηνή της δολοφονίας είχε προστεθεί ψεύτικος ήχος για να φανεί ότι ο φόνος ήταν αποτέλεσμα γενικευμένης σύγκρουσης, ξεσήκωσε απόλυτη κατακραυγή. Η πυρπόληση των τραπεζών, αντίθετα, απόλυτη αποδοχή. Στις βιαστικές μετρήσεις των επόμενων ημερών φάνηκε ότι μια ελάχιστη μειοψηφία της κοινωνίας αποδοκίμαζε εκείνη τη στιγμή τις πράξεις βίας έναντι των τραπεζών, τη μοίρα των οποίων ακολούθησε και το χριστουγεννιάτικο δέντρο που είχε τοποθετήσει στην πλατεία Συντάγματος ο Νικήτας Κακλαμάνης. Ο τρόπος με τον οποίο το κέντρο της Αθήνας γινόταν για μέρες πεδίο συγκρούσεων, που δεν σταματούσαν παρά τις επιθέσεις της αστυνομίας, ή ξανάρχιζαν μετά από λίγο, ήταν κάτι εντελώς πρωτόγνωρο για τα ελληνικά ήθη. Αντίθετα με παραδόσεις δεκαετιών της ελληνικής Αριστεράς, τα πιτσιρίκια του 2008 δεν έδειχναν να ικανοποιούνται με μια συντεταγμένη υποχώρηση η οποία θα οφειλόταν στην καταστολή. Και συνέχιζαν να μην ζητάνε κάτι συγκεκριμένο: επαναλάμβαναν επίμονα ότι «Αυτές οι νύχτες είναι του Αλέξη».
Ο Δεκέμβρης δημιούργησε σκόρπιες δομές που ελάχιστα πρόλαβαν να επηρεάσουν το περιεχόμενό του. Στην κατειλημμένη Νομική συνυπήρχαν οργανώσεις της Αριστεράς με αντιεξουσιαστικές, κηρύσσοντας τη θέση της «αλλαγής υποδείγματος». Στην ΑΣΟΕΕ, επίσης κατειλημμένη, αναπτυσσόταν ένας καινούργιος ελευθεριακός εργατισμός, συνδεδεμένος με το πιο ριζοσπαστικό κομμάτι της επισφάλειας. Στο Πολυτεχνείο η σύγκρουση έμοιαζε μοναδική προτεραιότητα. Καθώς το κίνημα κουραζόταν, άρχισε να μεταφέρεται σε συγκεκριμένους στόχους, τοπικά και θεματικά. Μέσα Δεκέμβρη καταλήφθηκε η ΓΣΕΕ, αρχές Γενάρη η ΕΣΗΕΑ και η Λυρική Σκηνή. Ενδιάμεσα μια σειρά από χώροι σε γειτονιές ή επαρχιακές πόλεις. Κάθε κατάληψη κρατούσε μερικές μέρες, χωρίς να προσθέσει πραγματικά στο περιεχόμενο της εξέγερσης, που δεν ηττήθηκε ποτέ ακριβώς, αλλά σιγόσβησε μετά την ανακωχή των γιορτών.
Δώδεκα χρόνια μετά
Ως σήμερα δεν έχει ακριβώς αναλυθεί η σύνδεση της έκρηξης εκείνης με ό,τι ακολούθησε στην Ελλάδα τα επόμενα χρόνια. Κυρίαρχες αφηγήσεις προσπαθούν να θάψουν τη μνήμη του 2008 ως μια κίνηση που εμφανίστηκε και εξαφανίστηκε απότομα γιατί δεν είχε τι να πει. Αντίθετα από τις ευχές των κρατούντων, η κληρονομιά του Δεκέμβρη ήταν ενεργή σε όλη την κοινωνική κίνηση που ακολούθησε και πήρε άλλες μορφές. Ήταν ενεργή στον ενταφιασμό της ψυχολογίας της έντιμης ήττας που συνόδευε την Αριστερά από το 1944. Ήταν ενεργή στην έκρηξη συλλογικής οργάνωσης σε τοπικό επίπεδο, πάντα υποτιμημένη στην Ελλάδα, όπου τα πάντα έμοιαζαν να δορυφοροποιούνται γύρω από ένα πολιτικό κέντρο. Και ήταν ο Δεκέμβρης που επανέφερε σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας το συναίσθημα ότι η οργή έχει δίκιο.
Δώδεκα χρόνια μετά τα γεγονότα μοιάζουν κάπως μακρινά. Κανείς δεν θα σκεφτόταν σήμερα να κάψει το χριστουγεννιάτικο δέντρο της πλατείας Συντάγματος. Όμως πλάι στο ξέφτισμα των μορφών η πόλωση των περιεχομένων μένει ολοζώντανη στην ελληνική κοινωνία. Εκφράζεται στην κίνηση των από κάτω όσο και στην εκδικητικότητα των από πάνω, απαράλλαχτη, όπως τότε. Κι ας μην το ξεχνάμε: τα παιδιά του Δεκέμβρη εκείνου δεν έγιναν ακόμα 30 χρόνων.
Γιατί ο Δεκέμβρης;
Στην ταινία «Inside Llewyn Davis» οι αδερφοί Κοέν διηγούνται την ιστορία ενός 20χρονου τραγουδιστή της φολκ που προσπαθεί να καθιερωθεί το 1961 στη φημισμένη μουσική σκηνή του Γκρίνουιτζ Βίλατζ και να γίνει γνωστός. Η ιστορία του είναι η ιστορία μιας μερικής αποτυχίας. Ο Ντέιβις, ο ήρωας της ταινίας, γράφει συμπαθητικά τραγούδια, πιάνει το κλίμα διαμαρτυρίας της εποχής, δουλεύει τους στίχους του και τις μελωδίες στην κιθάρα του σωστά, αρέσει σε μερικά κορίτσια και μερικούς θαμώνες, αλλά όλα αυτά όχι αρκετά. Η προσπάθειά του είναι έντιμη, τα προσωπικά του μπερδέματα είναι τα κατάλληλα για την εποχή, αλλά η επιτυχία του παραμένει περιορισμένη. Στην τελευταία σκηνή της ταινίας αποχωρεί από τη σκηνή όπου παίζει, έχοντας κάνει για ακόμη μια φορά τη δουλειά του, με μια αίσθηση γλυκόπικρη. Καθώς μαζεύει την κιθάρα του, στο βάθος κάποιος παρουσιάζει στο κοινό τον επόμενο τραγουδοποιό, κάποιον που εμφανίζεται για πρώτη φορά. Δεν ονοματίζεται, δεν βλέπουμε παρά την πλάτη του, αλλά οι θεατές καταλαβαίνουμε ότι είναι ο Μπομπ Ντίλαν.
Γιατί ο Λιούιν Ντέιβις απέτυχε να γίνει αυτός ό,τι έγινε ο Μπομπ Ντίλαν; Έγραφε εξίσου ριζοσπαστικά τραγούδια διαμαρτυρίας, είχε κι αυτός μια ένρινη εφηβική φωνή με τις απαραίτητες δόσεις αλαζονείας, μπλέχτηκε επίσης με τη νεοϋορκέζικη Νέα Αριστερά της εποχής. Γιατί ο ένας και όχι ο άλλος; Μπορούμε να αναζητήσουμε βέβαια λόγους, αλλά η ταινία στην τελευταία της σκηνή παίρνει μια ξεκάθαρη κάπως σαρκαστική θέση: στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία απάντηση. Δεν ξέρουμε.
Αυτός είναι ένας -ας συγχωρεθεί η κραυγαλέα αντίφαση- σιδερένιος νόμος των εξεγέρσεων. Ποτέ δεν ξέρουμε ακριβώς για ποιον λόγο ξεσπάνε. Κοινωνιολόγοι, αναλυτές, πολιτικοί επιστήμονες, συγγραφείς, δημοσιογράφοι, αγκιτάτορες πολιτικών οργανώσεων και κομμάτων έχουν αφιερώσει εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις και συνεχίζουν να το κάνουν για να εξηγήσουν γιατί η δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου στις 6 Δεκεμβρίου 2008 προκάλεσε όλα όσα απέτυχαν να προκαλέσουν άλλα αντίστοιχα γεγονότα από την αρχή της Μεταπολίτευσης και μέχρι ακόμα σήμερα. Εξηγήσεις υπάρχουν, αναμφίβολα. Απάντηση όμως, όχι.
Όταν ξέσπασε η εξέγερση του Δεκέμβρη, η πρώτη και πρόωρη εξήγηση που δόθηκε ήταν ότι αποτελούσε «την πρώτη εξέγερση της οικονομικής κρίσης». Ωστόσο, τον Δεκέμβρη του 2008 η χρηματοπιστωτική κρίση στην Ελλάδα ήταν κυρίως μια ανησυχητική είδηση από την Αμερική, η οποία διακινούνταν κυρίως από την τηλεόραση, τις εφημερίδες και τις συζητήσεις των πολιτικών και των οικονομολόγων: όχι ακριβώς αυτά που συνηθίζουν να παρακολουθούν οι άνθρωποι που ήταν τότε στο 2008.
Δώδεκα χρόνια μετά μπορούμε να πούμε ότι ξέρουμε πως η οικονομική κρίση δεν διέλυσε από μόνη της το ελληνικό πολιτικό σύστημα της Μεταπολίτευσης. Μάλλον αυτό ήταν ήδη σαπισμένο, ώστε οι σανίδες του να μην αντέξουν τους κραδασμούς της κρίσης. Ίσως σε μια μεγάλη εικόνα ο Δεκέμβρης του 2008 να ήταν η αίσθηση ασφυξίας μιας γενιάς μέσα σε ένα πλαίσιο του οποίου βίωνε την παρακμή χωρίς ποτέ να έχει προλάβει να συνδεθεί με τις παλιές προσδοκίες του.
