Στο πλαίσιο του 7ου Συνεδρίου για την Ακεραιότητα στην Έρευνα, που διοργανώθηκε στο Κέιπ Τάουν της Νότιας Αφρικής από την 29η Μαΐου έως την 1η Ιουνίου του 2022, εκδόθηκε η λεγόμενη «Δήλωση του Κέιπ Τάουν», η οποία μπορεί να βρεθεί στον επίσημη ιστοσελίδα του World Conferences on Research Integrity Foundation (https://www.wcrif.org/guidance/cape-town-statement). Αυτή η δήλωση αποτελεί ένα σύντομο κείμενο, το οποίο θέτει τις προϋποθέσεις οι οποίες, εάν συντρέξουν, μπορούν να φέρουν πιο κοντά – ή λιγότερο μακριά – μία δίκαιη, ισότιμη και πολυσυλλεκτική έρευνα. Το περιεχόμενο της δήλωσης ευθυγραμμίζεται με την βασική θεματική του συγκεκριμένου συνεδρίου η οποία έχει τίτλο: «Προωθώντας την Ακεραιότητα στην Έρευνα σε έναν άνισο κόσμο».
Οι λόγοι που οδήγησαν στη δημιουργία αυτής της δήλωσης είναι ότι, πολύ συχνά, στο πλαίσιο διεθνών ερευνητικών συνεργασιών, ερευνητές και ερευνητικά ιδρύματα από χώρες υψηλού εισοδήματος αποκομίζουν δυσανάλογα μεγαλύτερα οφέλη σε σχέση ερευνητές και ερευνητικά ιδρύματα από χώρες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος. Ως οφέλη εννοούνται, ανάμεσα σε άλλα, το πλήθος δημοσιευμένων επιστημονικών εργασιών, η εξέλιξη στη σταδιοδρομία και η κατοχύρωση πνευματικής ιδιοκτησίας ερευνητικών αποτελεσμάτων και δεδομένων.
Τις περισσότερες φορές, με βάση την έρευνα που διεξήγαγαν οι συγγραφείς της Δήλωσης του Κέιπ Τάουν, η οποία δημοσιεύτηκε και στο περιοδικό Nature,[1] μετά την εξασφάλιση χρηματοδότησης για ένα ερευνητικό έργο, η δικαιούχος ερευνητική ομάδα από χώρα υψηλού εισοδήματος αναζητά συνεργάτες ερευνητές από κάποια χώρα μεσαίου ή χαμηλού εισοδήματος. Στους τελευταίους συνήθως προσφέρεται κάποιο μέρος της χρηματοδότησης και συμμετοχή τους στη συγγραφική ομάδα κάποιας από τις επιστημονικές δημοσιεύσεις, με το όνομά τους να εμφανίζεται στη μέση της λίστας συγγραφέων· σε θέση, δηλαδή, που είναι λιγότερο προβεβλημένη.
Ακόμη και οι προσπάθειες που γίνονται διεθνώς για την ελεύθερη διάθεση επιστημονικών δημοσιεύσεων και ερευνητικών δεδομένων, που θεωρητικά ενδυναμώνουν την Ακεραιότητα στην Έρευνα, δημιουργούν περισσότερα εμπόδια για ερευνητές που εργάζονται σε περιβάλλον με περιορισμένους πόρους. Αυτό συμβαίνει, γιατί η ελεύθερη διάθεση και χρήση ερευνητικών δεδομένων απαιτεί την ύπαρξη σημαντικής τεχνικής υποδομής για επιμέλεια, διαχείριση, αποθήκευση και – στην περίπτωση έρευνας που εμπεριέχει ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα – κρυπτογράφηση δεδομένων.
Επίσης, το κόστος των ανοιχτών επιστημονικών δημοσιεύσεων, δηλαδή αυτών που διατίθενται ελεύθερα στους αναγνώστες, κυμαίνεται από 500 έως 3.000 δολάρια, κάτι που τις καθιστά απαγορευτικές για τους περισσότερους ερευνητές και ιδρύματα σε χώρες με μεσαίο και χαμηλό εισόδημα. Το Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν, για παράδειγμα, που παράγει περίπου 3.300 άρθρα ετησίως, έχει ετήσιο προϋπολογισμό 180.000 δολάρια για αυτό το σκοπό, κάτι που καλύπτει μόλις 120 άρθρα το χρόνο.
Τέτοιου είδους ανισορροπίες έχουν, φυσικά, άκρως αρνητικό αντίκτυπο. Μόλις το 2019, ερευνητική ομάδα ενός Νοτιοαφρικανικού πανεπιστημίου που μελέτησε τις γνωστικές ικανότητες των έγχρωμων γυναικών της Νότιας Αφρικής κατάληξε σε συμπεράσματα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ρατσιστικά. Τα ευρήματα της συγκεκριμένης έρευνας αποδείχθηκαν λανθασμένα, αν και θεωρήθηκε ότι δεν υπήρχε σκόπιμη πρόθεση. Έλλειψη στην πολυσυλλεκτικότητα ή στην ισότιμη φυλετική εκπροσώπηση μεταξύ των ερευνητών της συγκεκριμένης ερευνητικής ομάδας, των κριτών της δημοσίευσης, αλλά και των συντακτών του περιοδικού που την φιλοξένησε στις σελίδες του, ενδέχεται να συνέβαλαν στη δημοσίευση αυτής της έρευνας, η οποία έχει πλέον ανακληθεί.
Η Δήλωση του Κέιπ Τάουν έρχεται να εμπλουτίσει μία σχετικά μικρή συλλογή κατευθυντήριων γραμμών για τη δικαιοσύνη και την ισότητα στην έρευνα, συμπεριλαμβανομένων: (α) των κατευθυντήριων αρχών του της Επιτροπής Ερευνητικών Συνεργασιών με τις Αναπτυσσόμενες Χώρες (Commission for Research Partnerships with Developing Countries) που επικεντρώνεται σε συνεργασίες που συμμετέχουν Ελβετικά ιδρύματα, (β) του Παγκόσμιου Κώδικα Δεοντολογίας για Έρευνα σε περιοχές με περιορισμένους πόρους, που επικεντρώνεται στην προσπάθεια διασφάλισης ότι η έρευνα που γίνεται σε περιοχές με χαμηλό εισόδημα ευθυγραμμίζεται με όλους τους κανόνες ηθικής στην έρευνα, καθώς και (γ) των κατευθυντήριων γραμμών BRIDGE, οι οποίες στοχεύουν στην προώθηση της δικαιοσύνης και της ακεραιότητας στην επιδημιολογία.
Η δήλωση του Κέιπ Τάουν, σε αντίστιξη με τις προαναφερθείσες κατευθυντήριες γραμμές, εστιάζει στην ακεραιότητα της έρευνας ανεξαρτήτως ερευνητικού πεδίου, μέσω τεσσάρων γενικών δράσεων:
- Εμβάθυνση της πολυσυλλεκτικότητας: Περισσότεροι χρηματοδοτικοί οργανισμοί, από χώρες υψηλού εισοδήματος, θα πρέπει περιλαμβάνουν όρους πολυσυλλεκτικότητας στις υποβαλλόμενες προτάσεις. Επίσης, οι ερευνητές σε χώρες υψηλού εισοδήματος θα πρέπει να συνεργάζονται πιο ουσιαστικά με άτομα από διαφορετικό επιστημονικό, γεωγραφικό και πολιτισμικό υπόβαθρο.
- Ενθάρρυνση δίκαιων πρακτικών στην έρευνα: Οι ερευνητές, ερευνητικοί οργανισμοί, χρηματοδότες έρευνας, εκδότες και συντάκτες επιστημονικών περιοδικών θα πρέπει να λάβουν μέτρα για την άμβλυνση των ανισορροπιών στις ερευνητικές συνεργασίες, που σταχυολογήθηκαν παραπάνω.
- Δημιουργία υποδομών: Οι ερευνητές που εργάζονται σε χώρες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος θα πρέπει να πάψουν να βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι ερευνητικοί οργανισμοί στους οποίους εργάζονται έχουν παρωχημένα συστήματα διαχείρισης ερευνητικών δεδομένων.
- Αναγνώριση της γνώσης ιθαγενών πληθυσμών: Διασφάλιση ότι τα μέλη μιας τοπικής/ιθαγενούς κοινότητας, που ενδέχεται να μην έχουν επισήμως αναγνωρισμένα ερευνητικά προσόντα, θα αναγνωρίζονται ως κάτοχοι γνώσης και θα περιλαμβάνονται σε ερευνητικές ομάδες με τη συμβολή τους να αναγνωρίζεται επαρκώς.
Η Δήλωση του Κέιπ Τάουν τονίζει ότι πολλές από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα – ανάμεσά τους η κλιματική αλλαγή – επηρεάζουν εντονότερα τους ανθρώπους που ζουν σε χώρες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος. Πολλές από αυτές τις προκλήσεις έχουν προκύψει από την μακρά και αποικιοκρατικού τύπου εκμετάλλευση των πόρων ειδικά αυτής της κατηγορίας χωρών. Αξίζει να σημειωθεί ότι αναφορές για συστημική προκατάληψη εις βάρος ερευνητών από χώρες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος έγιναν, ακόμη και στη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος. Λαμβάνοντας υπόψη ότι πολυπολιτισμικές ερευνητικές ομάδες παράγουν επιστημονική έρευνα με σχετικά μεγαλύτερη επιρροή, η επιστημονική κοινότητα θα πρέπει να απαιτήσει και να πολεμήσει για μείωση της παρατηρούμενης αδικίας και ανισότητας.
Παναγιώτης Κάβουρας
[1] The Cape Town Statement on fairness, equity and diversity in research. L. Horn, S. Alba, G. Gopalakrishna, S. Kleinert, F. Kombe, J.V. Lavery, R.G. Visagie, Nature 615 (2023) 790-793.
