Ξεκινάμε με μια ρητορική ερώτηση: Θα μπορούσε ποτέ ο κυρίαρχος να ομολογήσει ότι κατέχει την εξουσία άδικα; Σε αυτό το ερώτημα τοποθετήστε δίπλα και την περίφημη ρήση που είπε ο Φράνσις Μπέικον στις αρχές του 17ου αιώνα «η γνώση είναι δύναμη». Ο Μπέικον υποστήριζε ότι οι φυσικοί φιλόσοφοι έπρεπε να μάθουν όσα περισσότερα μπορούν, ώστε ο άνθρωπος να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος της φύσης. Η γνώση, επομένως, ήταν δύναμη γιατί σήμαινε εξουσία.
Οι φυσικοί φιλόσοφοι του 17ου αιώνα ήταν οι άνθρωποι που μελετούσαν τη φύση. Ήταν οι διανοητές που άρχισαν να συγκροτούν τη σύγχρονη επιστήμη μέσα από νέες πειραματικές, τεχνικές και μαθηματικές μεθόδους. Αυτοί οι διανοητές έβλεπαν τους εαυτούς τους ως «ιερείς της φύσης». Και ένας ιερέας έχει ένα και μόνο καθήκον, να κηρύττει τον λόγο. Οι φυσικοί φιλόσοφοι ήταν οι απόστολοι της νέας γνώσης. Καθήκον τους ήταν να διασπείρουν τη νέα γνώση, να μιλούν σε νέα ακροατήρια και να επιχειρούν να τα πείσουν για την αξία και ωφελιμότητα της νέας επιστήμης. Να πείσουν για την αλήθεια των όσων έβρισκαν και αποδείκνυαν. Η αλήθεια έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Είναι μοναδική. Δεν μπορούν να υπάρχουν πολλές αλήθειες, όπως δεν μπορούν να υπάρχουν πολλοί θεοί. Και αυτό είναι αξίωμα.
Η αλήθεια της νέας επιστήμης διαδόθηκε σε διάφορους χώρους, από τα καφενεία και τα σαλόνια της Ευρώπης έως τις εταιρείες επιστημών και τις δημόσιες επιδείξεις πειραμάτων. Η αλήθεια αυτή ήταν αποτέλεσμα και διαφόρων μηχανικών κατασκευών, νέων τεχνολογιών και οργάνων που άρχισαν να κατασκευάζονται και να διανέμονται σε όλη την Ευρώπη. Η γνώση δεν ήταν κάτι που προέκυπτε μέσα από τον συλλογισμό αλλά μέσα από υλικές διατάξεις και διαρκή πειραματισμό. Η νέα γνώση δημιούργησε ευκαιρίες στην οικονομία και το εμπόριο. Για παράδειγμα, στις αρχές του 18ου αιώνα λύθηκε το μεγάλο πρόβλημα της ναυσιπλοΐας που αφορούσε τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους. Ήταν ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν όλες οι μεγάλες ναυτικές δυνάμεις, καθώς δεν ήταν καθόλου εύκολο να προσδιορίζουν οι ναυτικοί την ακριβή τοποθεσία τους στους ωκεανούς. Αρκετά πλοία είχαν χαθεί ή είχαν πολύ σημαντικές καθυστερήσεις στις παραδόσεις εμπορευμάτων με σοβαρό πλήγμα στις τοπικές οικονομίες. Κατά τον 19ο αιώνα, κατασκευάστηκαν ατμόπλοια και μαγνητικές πυξίδες και επέτρεψαν στα πλοία να καλύπτουν αποστάσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αντίστοιχα τεχνολογικά επιτεύγματα είχαμε και στη στεριά με τα δίκτυα σιδηροδρόμων, τα οποία επέτρεπαν την ενοποίηση όλων των αποικιών στις ΗΠΑ, και τον ηλεκτρικό τηλέγραφο που επέτρεπε την άμεση επικοινωνία σε μεγάλες αποστάσεις. Τα εμπορεύματα και οι παραγγελίες μπορούσαν να ταξιδεύουν με τρομακτικές ταχύτητες. Η επιστήμη και η τεχνολογία έφερναν αποτελέσματα που ήταν ωφέλιμα στην πραγματική οικονομία. Η αλήθεια ήταν διαρκώς παρούσα και, κατά συνέπεια, αδιαμφισβήτητη.
Σε όλη την περίοδο της αποικιοκρατίας, οι Ευρωπαίοι δικαιολογούσαν την κυριαρχία τους ως τη λογική και φυσική συνέπεια της πολιτισμικής υπεροχής τους έναντι των πληθυσμών πάνω στους οποίους επιβάλλονταν. Το αφήγημα αυτό δεν προέκυπτε απλώς από την πολεμική ανωτερότητά τους αλλά από το γεγονός ότι η πολεμική ανωτερότητά τους ήταν και αποτέλεσμα της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ήταν το αποτέλεσμα της αλήθειας. Όταν κάτι είναι αποτέλεσμα αλήθειας, γίνεται να το αμφισβητήσει κανείς; Θα έλεγε κανείς ότι είναι ανήθικο να αμφισβητείς την αλήθεια. Η αλήθεια πρέπει να είναι πάντα κυρίαρχη.
Η ίδια η διάδοση της επιστήμης και της τεχνολογίας ήταν μέρος εκείνης της αποστολικής παράδοσης που είχε τις ρίζες της στον 17ο αιώνα. Ήταν καθήκον να τη διαδώσουν προκειμένου να εκπολιτίσουν τους «άγριους άλλους». Ο ορθολογισμός των Ευρωπαίων ερχόταν να κυριαρχήσει πάνω στον σκοταδισμό, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και τις λαϊκές παραδόσεις των λαών που δεν είχαν γνωρίσει το φως της αλήθειας. Ακόμη και η ίδια η διαδικασία της χαρτογράφησης των αποικιών έφερε το στίγμα αυτής της αποστολικής πρόθεσης. Οι Ευρωπαίοι χαρτογραφούσαν τις αποικίες με σύγχρονες μεθόδους, αποτύπωναν τα εδάφη άλλων λαών στις δικές τους κλίμακες, οριοθετούσαν τις εκτάσεις τους και χάραζαν τους όρους με τους οποίους θα τους κυβερνούσαν. Οι ίδιοι οι χάρτες δεν ήταν απλώς σύμβολα κυριαρχίας. Θα μπορούσαν να ιδωθούν ως συμβόλαια κυριαρχίας που είχαν δύο-όχι ισότιμους-συμβαλλόμενους, τον αποικιοκράτη-κυρίαρχο και τον υπήκοο. Οι Βρετανοί, για παράδειγμα, ήταν οι πρώτοι που έφτιαξαν τους πιο ακριβείς χάρτες της Ινδίας, κηρύττοντας με αυτόν τον τρόπο το δικαίωμά τους να κυριαρχήσουν πάνω της.
Ο εκπολιτισμός των «άγριων άλλων» περνούσε μέσα από την επιστήμη και την τεχνολογία, οι οποίες παρουσιάστηκαν ως σύμβολα ορθολογισμού και παρείχαν την απαραίτητη ηθική δικαιολόγηση των κατακτήσεων. Το αίτημα της εκπολιτισμικής αποστολής αποτελούσε σημαντικό τμήμα της ιμπεριαλιστικής ρητορικής των Ευρωπαίων και μπορούμε να το δούμε τόσο στις επιστήμες όσο και στο εγχείρημα διάδοσης των χριστιανικών αξιών. Οι δύο μεγάλες αλήθειες, άλλωστε, της δύσης ήταν ο Χριστιανισμός και η επιστήμη. Αυτές οι αλήθειες παρουσιάζονταν ως φορείς απελευθέρωσης των γηγενών πληθυσμών, οι οποίοι πλέον μπορούσαν να εκπαιδευτούν σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η επιστήμη και η τεχνολογία χρησιμοποιήθηκαν και ως αποδείξεις της πεποίθησης ότι οι λευκοί Ευρωπαίοι ήταν ανώτεροι διανοητικά από τους υπηκόους τους και πως δικαίως οι τελευταίοι ήταν υπόδουλοι. Άλλωστε, αν η αποικιοκρατία είχε ένα παιδί, τότε αυτό σίγουρα ήταν ο ρατσισμός απέναντι στους «άγριους άλλους». Η ουσία και των δύο, όμως, ήταν η «αλήθεια».
Πηγές: Bowler, P. & Morus, R. M. (2022), Η ιστορία της νεότερης επιστήμης, μετάφραση Β. Σπυροπούλου, μετάφραση-προσαρμογή στη 2η αμερικάνικη έκδοση Μ. Δαγτζής, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης [δεύτερη έκδοση: Making Modern Science, Chicago: University of Chicago Press, 2020].
