Το έτος ήταν 1941 και έβρισκε τον πλανήτη στη δίνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε ένα ημισκοτεινό δωμάτιο φωτισμένο μόνο από πράσινα και κόκκινα λαμπάκια που αναβόσβηναν στον ρυθμό ηλεκτρονικών ήχων από σύρματα, πηνία και περιστρεφόμενες διάτρητες μεταλλικές ροδέλες, όλα συνδεδεμένα μεταξύ τους, οι άντρες της αντικατασκοπείας των Συμμάχων με την ένταση ολοφάνερα ζωγραφισμένη στα ιδρωμένα πρόσωπά τους πάσχιζαν να αποκρυπτογραφήσουν την επικοινωνία μεταξύ της Ναζιστικών δυνάμεων. Ανάμεσά τους, σκυμμένος πάνω από τους προγόνους των σημερινών υπολογιστών, ο άνθρωπος που έμελλε να σπάσει τον κώδικα των Ναζί και να θέσει τα θεμέλια της σύγχρονης πληροφορικής, ώστε να θεωρείται σήμερα «ο πατέρας της Τεχνητής Νοημοσύνης και της Θεωρητικής Επιστήμης των Υπολογιστών».
Ο Turing και το «πρόβλημα της απόφασης»
O Alan Mathison Turing (1912 – 1954) ήταν Άγγλος μαθηματικός, κρυπταναλυτής, πρωτεργάτης της επιστήμης των υπολογιστών και φιλόσοφος. Ως παιδί εντυπωσίαζε τους καθηγητές του οι οποίοι αναγνώριζαν αμέσως την ιδιοφυΐα και το ξεχωριστό ταλέντο του στα μαθηματικά. Στην ηλικία των 16 ετών μελέτησε μέρος του έργου του Einstein και όχι μόνο το κατανόησε, αλλά φαίνεται πως αντιλήφθηκε την υποβόσκουσα, σίγουρα όχι καταφανή, αμφισβήτηση του τελευταίου σχετικά με την ευρύτητα των νόμων της κίνησης του Νεύτωνα. Έχοντας γοητευτεί από τη θεωρία των μαθηματικών, αλλά και από το εύρος των ανεξερεύνητων δυνατοτήτων της, έθεσε από νωρίς την υπέρμετρη ευφυΐα του στην υπηρεσία της σπουδάζοντας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, όπου βραβεύτηκε για τις εξαιρετικές επιδόσεις του. Σε ηλικία μόλις 22 ετών έλαβε νέα διάκριση για την απόδειξη μίας εκδοχής του Κεντρικού Οριακού Θεωρήματος (Central Limit Theorem), ενός από τα βασικά θεωρήματα της Θεωρίας των Πιθανοτήτων, ενώ το επόμενο έτος δημοσίευσε μία εργασία ορόσημο, η οποία θεωρείται μία από τις επιδραστικότερες στην ιστορία των μαθηματικών, με τίτλο, «On Computable Numbers, with an Application to the Entscheidungsproblem».
Το «πρόβλημα της απόφασης» (“Entscheidungsproblem») που πραγματεύεται η εργασία είχε αρχικά εισαχθεί από τον Γερμανό μαθηματικό David Hilbert, ωστόσο ο Turing επέκτεινε σημαντικά τη θεωρία εισάγοντας μία απλή υποθετική συσκευή η οποία ήταν θεωρητικά ικανή να επιλύσει οποιαδήποτε αριθμητικό πρόβλημα, αν εκείνο μπορούσε να παρασταθεί ως μία αυστηρά δομημένη αλληλουχία διεργασιών -ο γνωστός μας αλγόριθμος.
Η λογική και μαθηματική δομή της υποθετικής «Μηχανής Turing» και κυρίως της βελτιωμένη έκδοσής της, δηλαδή της «Παγκόσμιας Μηχανής Turing» (Universal Turin Machine -UTM), αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες της Επιστήμης των Υπολογιστών και της Πληροφορικής. Δεν είναι τυχαίο πως, αν και αρκετά πολυπλοκότεροι, οι σύγχρονοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ως συσκευές αφομοίωσης και εκτέλεσης αλγορίθμων θεωρείται ότι προσομοιάζουν τόσο αρχιτεκτονικά, όσο και λειτουργικά μία UTM.
Ο αφανής ήρωας του Β’ ΠΠ
Μεγάλο μέρος των επαναστατικών του ιδεών γεννήθηκε στο βρετανικό κέντρο κρυπτανάλυσης Government Code and Cypher School, στο οποίο ξεκίνησε να εργάζεται το 1938. Έναν χρόνο αργότερα, λίγο μετά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μεταφέρθηκε στο Bletchley Park του Buckinghamshire, όπου στεγάζονταν οι πολεμικές εγκαταστάσεις του κέντρου. Η εργασία του επικεντρώθηκε στην αποκωδικοποίηση των μηνυμάτων μεταξύ των δυνάμεων του Άξονα και για κάποιο διάστημα, ως προϊστάμενος της ομάδας Hut 8, στην αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων του διαβόητου Γερμανικού Ναυτικού. Το έργο της ομάδας έμοιαζε ακατόρθωτο, καθώς η βασική γερμανική συσκευή κρυπτογράφησης με την ονομασία Enigma απαρτιζόταν από έναν πολύπλοκο μηχανισμό -με ρότορες και κλειδιά κρυπτογράφησης- που επέτρεπε ασύλληπτο αριθμό πιθανών συνδυασμών στο σύστημα κωδικοποίησης.
Ο Turing αξιοποιώντας πληροφορίες των Συμμάχων από τις επιτυχίες των βρετανικών και γαλλικών δυνάμεων, κατάφερε το ακατόρθωτο. Η μηχανή Bombe που σχεδίασε, βασισμένη σε μία προγενέστερη, αν και λιγότερο πολύπλοκη και αποδοτική, πολωνική εκδοχή είχε ως αποκλειστική λειτουργία την αποκρυπτογράφηση μηνυμάτων από μηχανές Enigma. Η επιτυχία αυτή διατηρήθηκε μυστική -όπως και το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας που έλαβε χώρα εκείνη την περίοδο στο κέντρο- και εφοδίασε τους Συμμάχους με ένα πολύτιμο εργαλείο που τους εξασφάλισε το πλεονέκτημα στον πόλεμο, αφού οι μηχανές Enigma θεωρούνταν τόσο αξιόπιστες που μετέφεραν μηνύματα ακόμα και από τον ίδιο τον Χίτλερ. Στην αξιοποίηση της Bombe αποδίδονται πολλές σημαντικές νίκες των Συμμάχων απέναντι στις δυνάμεις του Άξονα, μεταξύ των οποίων και η καθοριστική «Μάχη του Ατλαντικού». Η συνεισφορά του Turing ήταν τόσο σημαντική που σήμερα εκτιμάται από ιστορικούς ότι είναι υπεύθυνη για τη μείωση της διάρκειας του πολέμου κατά δύο χρόνια σώζοντας εκατομμύρια ζωές. Πτυχές της απόρρητης εκείνης δουλειάς έγιναν γνωστές το 1970 πολύ αργότερα από τον θάνατο του και γρήγορα αναγνωρίστηκε ως ένας από τους ήρωες του πολέμου.
Το πείραμα της νοημοσύνης
Πέρα από την καθοριστική πρακτική συνεισφορά του στον πόλεμο, ο πολυδιάστατος νους του μεγάλου οραματιστή ευθύνεται για την απαρχή της ιδέας που μετουσιώθηκε σταδιακά σε μία από τις μεγαλύτερες τεχνολογικές προκλήσεις του αιώνα, αλλά και του μέλλοντος. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) έχει εισχωρήσει πλέον για τα καλά σε κάθε πτυχή της ζωής μας και η περαιτέρω ανάπτυξή της φαντάζει αναπόφευκτη. Οι ηθικοί φραγμοί πάμπολλοι, οι κίνδυνοι υπαρκτοί. Το ίδιο όμως και οι αδιαμφισβήτητη χρησιμότητά της. Αλγόριθμοι ΤΝ ιατρικών διαγνώσεων και εύρεσης καρκινικών κυττάρων από ανάλυση εικόνων, ανάπτυξης βέλτιστων οικονομικών μοντέλων, πρόγνωσης μετεωρολογικών φαινομένων και παρακολούθησης της κλιματικής αλλαγής αποτελούν ένα μικρό δείγμα της πολλά υποσχόμενης αυτής τεχνολογίας.
Στον αντίποδα, η μέχρι πρότινος χρήση της από τους τεχνολογικούς κολοσσούς, τουλάχιστον διφορούμενη. Σε μία εποχή που η διατήρηση της ιδιωτικότητας του ατόμου ισοδυναμεί σχεδόν με κοινωνικό αποκλεισμό σε κάποιο εξωαστικό περιβάλλον τα δεδομένα μας και τα ψηφιακά παραπροϊόντα τους τροφοδοτούν αλγορίθμους ΤΝ που εξάγουν υπερπολύτιμες πληροφορίες για τις τάσεις των μαζών σε διάφορα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, δίνοντας παράλληλα τη δυνατότητα της χειραγώγησης και ανακατεύθυνσης της κοινής γνώμης. Οι παραπάνω εκφάνσεις της ΤΝ εντάσσονται, ωστόσο, στη λεγόμενη «Εφαρμοσμένη ΤΝ» και το κατά πόσο είναι τελικά εφικτό να δημιουργηθεί μία ευφυής, σκεπτόμενη μηχανή με την ευρύτερη έννοια του όρου, όπως και το πόσο απέχουμε ακόμα από μία τέτοια υπέρβαση, συνθέτουν μία ανοικτή συζήτηση με περισσότερες από δύο αντικρουόμενες πλευρές.
Πριν λοιπόν υλοποιηθεί η τεχνολογία, πριν ωριμάσει η φιλοσοφική συζήτηση για το μέλλον της, υπήρξε η ιδέα. Στο λυκαυγές της επιστήμης των υπολογιστών, προτού συναρμολογηθεί ο πρώτος ψηφιακός ηλεκτρονικός υπολογιστής ο Turing ήδη σχεδίαζε αναλογικά προγράμματα και αλγορίθμους και έθετε ερωτήματα όπως «Μπορεί μία μηχανή να σκεφτεί;». Το παραπάνω ερώτημα δεσπόζει στις πρώτες γραμμές της μνημειώδους εργασίας του, «Computing Machinery and Intelligence», στην οποία εισήγαγε και εξερεύνησε πολλές από τις ιδέες που αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της εξέλιξης του πεδίου της ΤΝ τα τελευταία 60 χρόνια.
Σημαντικό εργαλείο με το οποίο υφαίνει τη συλλογιστική του, το λεγόμενο «Τεστ του Turing». Το διάσημο νοητό πείραμα διδάσκεται μέχρι και σήμερα στα πρώτα εξάμηνα των σχολών πληροφορικής σε όλον τον κόσμο και αποτελεί παραλλαγή του παιγνίου της Βικτωριανής εποχής με το όνομα «Παιχνίδι της Μίμησης». Σε αυτό δύο διαγωνιζόμενοι, ένας άντρας και μία γυναίκα, απαντούν γραπτά στις στοχευμένες ερωτήσεις ενός ανακριτή που βρίσκεται σε ξεχωριστό δωμάτιο και προσπαθεί να ξεχωρίσει το φύλο τους. Ο πρώτος προσπαθεί να ξεγελάσει τον ανακριτή, ενώ η δεύτερη το αντίθετο. Στο Τεστ του Turing ο άντρας διαγωνιζόμενος αντικαθίσταται από μία μηχανή. Αν ο ανακριτής δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσει ποιο από τα δύο υποκείμενα είναι ο άνθρωπος και ποιο ο υπολογιστής, τότε θεωρείται ότι η μηχανή παρουσιάζει «ευφυΐα» και το παιχνίδι αφορά πλέον τη μίμηση της ανθρώπινης συλλογιστικής.
Στο πλαίσιο αυτό μπορεί κανείς εύκολα να αναλογιστεί μία σκεπτόμενη μηχανή που προσπαθεί να ξεγελάσει τον ανακριτή, απαντώντας, λόγου χάρη, λανθασμένα ή ψέματα εσκεμμένα. Διαφαίνεται λοιπόν το διφορούμενο ζήτημα του ορισμού της ευφυΐας και το κατά πόσο είναι εφικτή η δημιουργία ΤΝ ικανής να προσομοιάζει ικανοποιητικά την ανθρώπινη. Κάποιοι συγγραφείς προτάσσουν το Τεστ του Turing ως έναν ικανοποιητικό ορισμό της ευφυΐας και ταυτόχρονα ως όργανο της αναγνώρισής της. Παρ’ όλα αυτά, όπως τονίζει και ο ίδιος ο Turing, μία μηχανή με «επαρκή» ευφυΐα μπορεί κάλλιστα να αποτύχει στο τεστ του αν δεν είναι ικανή να μιμηθεί την ανθρώπινη συλλογιστική. Γιατί ένα ευφυές ρομπότ που επιβλέπει την εξόρυξη πετρωμάτων στη Σελήνη και είναι ικανό να λαμβάνει αποφάσεις, αλλά και να εξελίσσει την τεχνική του αυτόνομα, χρειάζεται να είναι σε θέση να μιμηθεί τις λεπτές αποχρώσεις της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης; Αν λοιπόν ένα τέτοιο ρομπότ μπορεί να θεωρηθεί ευφυές και ταυτόχρονα αποτυγχάνει στο τεστ, τότε το δεύτερο αποτελεί έναν φτωχό ανιχνευτή νοημοσύνης.
Στην πραγματικότητα η ΤΝ αδυνατεί να δώσει ορισμό για την ευφυΐα ακόμα και σε επίπεδα που θεωρούμε κατώτερα. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ένας σύγχρονος αλγόριθμος ΤΝ που είναι σε θέση να επεξεργαστεί δισεκατομμύρια αναρτήσεις χρηστών σε πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης είναι ευφυέστερος από μία γάτα; Η αδυναμία της ΤΝ, όπως και του Τεστ του Turing, να προσδιορίσει την ευφυΐα ενημερώνεται ταυτόχρονα με την πρόοδό της, υπό την έννοια ότι όταν κάποιος από τους στόχους της επιτευχθεί, η κριτική επαναπροσδιορίζει τον ορισμό. Τελικά πολλοί ερευνητές και στοχαστές, μεταξύ των οποίων και ο Turing καταλήγουν ότι ενδεχομένως ως ευφυΐα τείνουμε να ονομάζουμε οποιαδήποτε πολύπλοκη νοητική διεργασία δεν είμαστε ακόμα σε θέση να κατανοήσουμε.
Η καταδίκη του αντισυμβατικού οραματιστή
Ο Turing παρουσίαζε ένα ριζοσπαστικό και αντισυμβατικό πνεύμα σε κάθε πτυχή της ζωής του, από την επιστήμη, όπου αγνοούσε τα αυστηρά καθορισμένα όρια μεταξύ των επιστημών που καταπιάστηκε –μαθηματικά, μηχανική, ηλεκτρονική, θεωρητική βιολογία- μέχρι τις σεξουαλικές του προτιμήσεις, όπου παρότι γνώριζε το συντηρητικό κατεστημένο της εποχής του, κατέβαλλε μικρή προσπάθεια να κρύψει τις ομοφυλοφιλικές του προτιμήσεις. Δυστυχώς, στο νομικό πλαίσιο της εποχής, που αντικατόπτριζε απλά τον υπέρμετρο συντηρητισμό της κοινωνίας, οποιαδήποτε πράξη ομοφυλοφιλίας θεωρούταν «σεξουαλική διαστροφή» και ως εκ τούτου, αξιόποινη.
Έφερε λοιπόν, τον Turing μπροστά σε μία φρικτή επιλογή. Να εκτίσει την ποινή του ως φυλακισμένος ή να υποβάλει τον εαυτό του σε μία ορμονοθεραπεία που θα κατέστειλε τη σεξουαλική του επιθυμία, κοινώς, σε χημικό ευνουχισμό. Κινούμενος από την αγάπη του για την επιστήμη του εκείνος επέλεξε το δεύτερο. Έχοντας πλέον «λερωμένο» ποινικό μητρώο ήταν ανεπιθύμητος στο μεταπολεμικό Εθνικό Κέντρο Τηλεπικοινωνιών της Βρετανίας, ενώ η «θεραπεία» εμφάνισε παρενέργειες στο σώμα του. Δύο χρόνια αργότερα, σε ηλικία μόλις 41 ετών, βρέθηκε νεκρός στο δωμάτιό του με ένα μισοφαγωμένο δηλητηριασμένο μήλο στο πλάι του. Η επίσημη τοποθέτηση των αρχών έκανε λόγο για αυτοκτονία, ωστόσο η μητέρα του πάντοτε υποστήριζε ότι επρόκειτο για δικό του λάθος, ενώ δεν έλειψαν και οι συνομωσιολογικές, αστήρικτες κατά κύριο λόγο, εικασίες περί δολοφονίας από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες. Η ζωή και το έργο του ενέπνευσαν συγγραφείς, βιογράφους και ιστορικούς, ενώ πέρασαν και στην έβδομη τέχνη, μέσα από ταινίες και θεατρικά έργα.
* Ο Άρης Μύργιος είναι Φυσικός
Πηγές:
Sharkley, Noel, Alan Turing: The experiment that shaped artificial intelligence, 2012
https://www.bbc.com/news/technology-18475646
Alan Turing, British mathematician and logician
https://www.britannica.com/biography/Alan-Turing
Furtado, Erika L., "Artificial Intelligence: An Analysis of Alan Turing’s Role in The
Conception And Development of Intelligent Machinery", 2018. Selected Honors Theses. 92.
https://firescholars.seu.edu/honors/92
