Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
21.7°C24.7°C
3 BF 55%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
19.7°C24.9°C
1 BF 41%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C21.6°C
4 BF 61%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
21 °C
20.4°C20.8°C
2 BF 68%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.9°C24.0°C
3 BF 33%
Προκλήσεις της ζωής στο διάστημα (Μέρος B)
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Προκλήσεις της ζωής στο διάστημα (Μέρος B)

«Όταν μεγαλώσω, θα γίνω αστροναύτης!” Μία φράση που ακούγεται πολύ συχνά από μικρά (...αλλά και μεγάλα) παιδιά. Παρόλα αυτά, μόνο λίγοι έχουν την τύχη να πληρούν τα αυστηρά κριτήρια, αλλά και να περάσουν τις εξοντωτικές σωματικές και ψυχολογικές δοκιμασίες που απαιτούνται από τις ανά τον κόσμο διαστημικές υπηρεσίες (NASA, ESA, JAXA, κ.λπ.). Κι όμως, όλα αυτά είναι απαραίτητα, καθώς το επάγγελμα του αστροναύτη είναι από τα πλέον απαιτητικά, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Στο προηγούμενο άρθρο, ασχοληθήκαμε με τους φυσικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή του ανθρώπου στο διάστημα, δηλαδή τη μικροβαρύτητα και την αυξημένη έκθεση σε κοσμική ακτινοβολία. Στο δεύτερο αυτό άρθρο, θα αναλύσουμε τους παράγοντες εκείνους που επηρεάζουν την ζωή και την εργασία στο διαστημικό περιβάλλον. Αυτοί συνδέονται άμεσα με το ενδιαίτημα στο οποίο διαβιώνουν και συμβιώνουν οι αστροναύτες και τις συνθήκες που επικρατούν σε αυτό, αλλά και τη δυναμική που αναπτύσσεται ανάμεσα στην ίδια την ομάδα.

Κλειστό περιβάλλον

Θα μπορούσε κανείς να πει με σιγουριά ότι το διάστημα αποτελεί ένα εχθρικό περιβάλλον για τον άνθρωπο, και για κάθε ζωντανό οργανισμό. Απουσία οξυγόνου, ακραίες θερμοκρασίες, υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας είναι μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά που του προσδίδουν με ευκολία το χαρακτηρισμό αυτό. Τι γίνεται όμως με το Διαστημικό Σταθμό; Οι χώροι διαβίωσης και εργασίας εντός του Διαστημικού Σταθμού (ISS) έχουν σχεδιαστεί και αξιολογηθεί ώστε να διασφαλίζονται όσο το δυνατόν περισσότερο συγκεκριμένα πρότυπα τόσο για την ασφάλεια όσο και για την υγιεινή του πληρώματος. Και αυτό γιατί, τα χαρακτηριστικά διαφόρων μικροοργανισμών μπορεί να μεταβληθούν στο διαστημικό περιβάλλον, ενώ αυξάνει και η πιθανότητα μεταφοράς τους από άτομο σε άτομο σε ένα τόσο κλειστό περιβάλλον. Αντίστοιχα, μεταβάλλεται, επίσης, και η λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και των επιπέδων ορμονών των αστροναυτών, με αποτέλεσμα να είναι πιο ευαίσθητοι σε αλλεργιογόνα. 

Για την αποφυγή αυτών, είναι απαραίτητο να ληφθούν διάφορα μέτρα. Αρχικά, γίνεται σύσταση στους αστροναύτες να κάνουν μια σειρά εμβολίων (όπως το εμβόλιο κατά της γρίπης) προκειμένου να ενισχύσουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα. Στη συνέχεια, το πλήρωμα μπαίνει σε καραντίνα πριν την εκτόξευση ώστε να μειωθούν οι πιθανότητες να έχουν κολλήσει κάποια ασθένεια. Κατά τη διάρκεια της αποστολής, συλλέγονται δείγματα σάλιου και αίματος, καθώς και δείγματα από επιφάνειες εντός του ISS προκειμένου να γίνεται αξιολόγηση του μικροβιακού πληθυσμού και των πιθανών επιπτώσεών του στην υγεία του πληρώματος, ενώ τα μέλη του πληρώματος καλούνται, επίσης, να καθαρίζουν σχολαστικά όλες τις επιφάνειες του ISS. Η παρακολούθηση της ποιότητας του αέρα και η χρήση ειδικών φίλτρων είναι επίσης απαραίτητη, προκειμένου να διασφαλίζεται ότι το περιβάλλον είναι κατάλληλο για τη διαβίωση, και δεν είναι μολυσμένο με διάφορα επικίνδυνα για την υγεία αέρια, όπως αμμωνία, μονοξείδιο του άνθρακα ή φορμαλδεΰδη. 

Διαταραχή του ύπνου

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι αστροναύτες κατά τη διάρκεια παραμονής τους στον ISS, και συνδέεται άμεσα με το περιβάλλον διαβίωσης, είναι η διαταραχή των μοτίβων ύπνου. Η «όρθια» στάση ύπνου με τη χρήση ειδικών ιμάντων για την αντιμετώπιση της μικροβαρύτητας σίγουρα δεν διευκολύνει την κατάσταση. Επίσης, η εναλλαγή φωτός και σκοταδιού δεν πραγματοποιείται με τον ίδιο τρόπο όπως στη Γη, καθώς λόγω της περιστροφής του σταθμού γύρω από τη Γη, οι αστροναύτες βιώνουν κύκλους ημέρας – νύχτας διάρκειας μόλις ενενήντα λεπτών. Αυτό σημαίνει ότι μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες θα «απολαύσουν» δεκαέξι ανατολές του ήλιου και ισάριθμα ηλιοβασιλέματα, γεγονός που οδηγεί σε διατάραξη του κιρκαδικού ρυθμού, δηλαδή του εσωτερικού μας βιολογικού ρολογιού. 

Αυτό, όμως, δεν φαίνεται να είναι ο μόνος λόγος που μπορεί να επηρεάσει τη διάρκεια και την ποιότητα ύπνου του πληρώματος. Εντός της γήινης ατμόσφαιρας, το φως του Ήλιου διαχέεται και διασκορπίζεται από τα ατμοσφαιρικά στρώματα δημιουργώντας το φυσικό φωτισμό. Στο διαστημικό περιβάλλον κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό. Οι αστροναύτες βλέπουν το άμεσο ηλιακό φως και αυτό που ανακλάται από τη γήινη σφαίρα, σε ένα σκοτεινό υπόβαθρο (αυτό του σκοτεινού διαστήματος).

ΑΣΤΡΟΝΑΥΤΗΣ

Εντός του διαστημικού σταθμού υπάρχει τεχνητός φωτισμός, ο οποίος κυριαρχείται από μπλε μήκη κύματος και παρεμποδίζει την απελευθέρωση μελατονίνης. Αυτό κρατάει τους αστροναύτες ξύπνιους ή διαταράσσει τον ύπνο τους, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που μας επηρεάζει και εμάς η έκθεση στο μπλε φως των οθονών του κινητού, του υπολογιστή ή της τηλεόρασης λίγο πριν κοιμηθούμε. Τέλος, ο ύπνος στο διαστημικό σταθμό επηρεάζεται και από το διαρκή ακουστικό θόρυβο λόγω των συστημάτων ρύθμισης θερμοκρασίας και των υπόλοιπων μηχανημάτων που λειτουργούν καθ΄ όλη τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου. 

Η έλλειψη επαρκούς και ποιοτικού ύπνου μπορεί να έχει πολλές δυσάρεστες επιπτώσεις στην καθημερινότητα των αστροναυτών. Συγκεκριμένα, μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένες εκτελεστικές λειτουργίες και νοητικές διαδικασίες, μειωμένη συγκέντρωση, ψυχολογικό στρες και αδυναμία λήψης αποφάσεων. Ταυτόχρονα μειώνεται η απόδοση και η παραγωγικότητα των μελών του πληρώματος στις καθημερινές διεργασίες κατά τη διάρκεια παραμονής τους στο σταθμό, κάτι το οποίο θα μπορούσε να είναι και δυνητικά επικίνδυνο για την ασφάλειά τους.

Δυναμική της ομάδας

Οι αστροναύτες καλούνται να συμβιώσουν σε έναν ιδιαίτερα περιορισμένο χώρο και να συνεργαστούν αποτελεσματικά ως ομάδα για μία χρονική διάρκεια που μπορεί να αγγίζει τους έξι με δώδεκα μήνες στον ISS. Η διάρκεια αυτή μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη για μία πιθανή μελλοντική αποστολή στον Άρη. Για το λόγο αυτό, τα μέλη του πληρώματος επιλέγονται πολύ προσεκτικά, εκπαιδεύονται, προετοιμάζονται και υποστηρίζονται κατάλληλα καθ’ όλη τη διάρκεια της αποστολής. Η συνοχή και η δυναμική της ομάδας παίζει  καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία της αποστολής, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε τον πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της επιλογής των ατόμων που απαρτίζουν κάθε φορά το πλήρωμα.

Για το λόγο αυτό, πραγματοποιούνται πλήθος αναλογικών μελετών, που λαμβάνουν χώρα σε περιβάλλοντα που προσεγγίζουν τις συνθήκες παραμονής στον ISS: μικροί χώροι διαβίωσης, μειωμένη ιδιωτικότητα, μεγάλο εργασιακό φορτίο, συχνά ακραία περιβάλλοντα (π.χ. σταθμός Concordia στην Ανταρκτική), μειωμένη επικοινωνία με το οικογενειακό περιβάλλον και απομόνωση. Στις μελέτες αυτές εξετάζονται διάφοροι παράγοντες, όπως η συμβατότητα, η συνοχή, η διάθεση, η επικοινωνία, η σύγκρουση και η αποδοτικότητα μεταξύ των ατόμων με διαφορετικό χαρακτήρα και υπόβαθρο.

Ψυχολογική κατάσταση

Η εργασία και παραμονή στο διάστημα απαιτούν γερά νεύρα, λόγω του απαιτητικού περιβάλλοντος και του μεγάλου φόρτου εργασίας καθημερινά. Όλα αυτά δρουν συνεργιστικά με όλους τους παράγοντες που αναφέρθηκαν παραπάνω και στο προηγούμενο άρθρο, με αποτέλεσμα να επιβαρύνουν σημαντικά τη ψυχολογία των μελών του πληρώματος. Ο κοσμοναύτης Valentin Lebedev είναι από τους πρώτους που παρουσίασε συμπτώματα κατάθλιψης μετά από πέντε μήνες παραμονής του στο διαστημικό σταθμό Salyut 7, το 1982, τα οποία κατέγραψε ο ίδιος αναλυτικά στο ημερολόγιό του. Αυτό επέστησε την προσοχή στην επιστημονική κοινότητα πως είναι απαραίτητη η έρευνα για το πώς μπορεί εν δυνάμει να επηρεαστεί η ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση των αστροναυτών κατά τη διάρκεια μιας αποστολής.

Όσο πιο περιορισμένος είναι ο χώρος στον οποίο αναγκάζονται να διαβιώσουν οι αστροναύτες, τόσο περισσότερο αυξάνεται η πιθανότητα ανάπτυξης συμπεριφορικών, γνωστικών ή ψυχιατρικών διαταραχών.  Σε αυτό συνεισφέρει σημαντικά και η μειωμένη επικοινωνία του πληρώματος και με άτομα πέρα από αυτά με τα οποία συναναστρέφονται καθημερινά, όπως για παράδειγμα από το οικογενειακό και το φιλικό τους περιβάλλον. Η επικοινωνία, η κατανόηση και η αλληλοϋποστήριξη ανάμεσα στα μέλη του πληρώματος είναι ζωτικής σημασίας για την εξέλιξη και επιτυχία της αποστολής, ειδικά όταν παρατηρούνται μεταπτώσεις στη διάθεση, το ηθικό και τα κίνητρα των αστροναυτών. Αυτές είναι ανεξάρτητες από τη διάρκεια της αποστολής και ενδέχεται να σχετίζονται με μειωμένη πνευματική διέγερση, λαχτάρα για αγαπημένα πρόσωπα, αίσθημα αδυναμίας παροχής βοήθειας σε οικογενειακές καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στη Γη.

Άλλοι παράγοντες

Οι παραπάνω παράγοντες επηρεάζουν τη ζωή των αστροναυτών κατά την παραμονή τους στο Διαστημικό Σταθμό, και μπορούν να επιφέρουν αλλαγές τόσο στη φυσιολογία τους όσο και στη συμπεριφορά και την ψυχολογία τους. Σε αυτούς προστίθενται και άλλοι που αφορούν τις ακραίες συνθήκες του περιβάλλοντος κατά τη διάρκεια των διαστημικών περιπάτων και των διεργασιών στο εξωτερικό του ISS∙ οι πιθανοί τραυματισμοί και η δυσκολία της αντιμετώπισής τους σε περιβάλλον μικροβαρύτητας και μακριά από τους πόρους της Γης∙ η σύνθεση αλλά και η συντήρηση των τροφίμων για μεγάλα χρονικά διαστήματα ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητά τους και η διατήρηση όλων των θρεπτικών συστατικών τους∙ η ακεραιότητα και η συσκευασία των απαραίτητων φαρμακευτικών σκευασμάτων κ.α. 

Νέα δεδομένα προκύπτουν διαρκώς από εργαστήρια, αναλογικές μελέτες στην επιφάνεια της Γης, αλλά και από μελέτες και πειράματα που πραγματοποιούνται από τους ίδιους τους αστροναύτες κατά τη διάρκεια της αποστολής τους. Θα μπορούσε, λοιπόν, κάποιος να ισχυριστεί ότι οι αστροναύτες του ISS παίζουν το ρόλο των “πειραματόζωων” για μία μελλοντική μόνιμη παρουσία του ανθρώπου στο διάστημα. Με τη νέα διαστημική εποχή να ανατέλλει, η περαιτέρω έρευνα στους τομείς αυτούς θα δώσει τη δυνατότητα για όλο και μεγαλύτερης διάρκειας παραμονή στο Διαστημικό Σταθμό, και ίσως μία μέρα και στην επιφάνεια ενός άλλου ουράνιου σώματος στο Ηλιακό Σύστημα.

* Η Αναστασία Τεζάρη, είναι Φυσικός, Διδάκτωρ Ιατρικής Φυσικής ΕΚΠΑ

Πηγές

 - https://www.nasa.gov/hrp/bodyinspace
- https://cmsw.mit.edu/angles/2019/headspace-how-space-travel-affects-astronaut-mental-health/
- Bell S.T., Brown S.G. and Mitchell T. (2019) What We Know About Team Dynamics for Long-Distance Space Missions: A Systematic Review of Analog Research. Front. Psychol. 10:811. doi: 10.3389/fpsyg.2019.00811

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL