«Προστατεύουμε μόνο ό,τι αγαπάμε, αγαπάμε μόνο ό,τι κατανοούμε, και κατανοούμε μόνο ό,τι διδασκόμαστε*». Με αυτή τη φράση ο συγγραφέας του βιβλίου Μια σύντομη ιστορία της Γης Andrew H. Knoll (αγγλικός τίτλος: A brief history of Earth. Four Billion Years in Eight Chapters) προτρέπει τον αναγνώστη να διερευνήσει τη μακρά ιστορία του πλανήτη μας και τις ιδιαίτερες χημικές, γεωλογικές και βιολογικές παραμέτρους που διαμόρφωσαν τα μοναδικά χαρακτηριστικά του. Το βιβλίο μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα ελληνικά από τον Μιχάλη Μακρόπουλο και κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ.
Πρόκειται για ένα αρκετά περιγραφικό χρονικό της ιστορίας της Γης, ένα προϊόν ενδελεχούς μελέτης, πλούσιο σε εικόνες και γραφήματα. Στις σελίδες του παρουσιάζονται τα πλέον απίθανα και ταυτόχρονα αληθινά γεγονότα από ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων που διαμόρφωσαν τον πλανήτη μας. Με προσιτό και πολλές φορές ευφάνταστο τρόπο ο συγγραφέας επιχειρεί να μυήσει τον αναγνώστη στη δύσκολη γλώσσα της επιστήμης, αποφεύγοντας ταυτόχρονα την υπεραπλούστευση. Σε οκτώ κεφάλαια, εμπλουτισμένα με ενδιαφέρουσα εικονογράφηση, δεν παρατίθενται απλώς επιστημονικά δεδομένα αλλά και ο τρόπος ανάλυσης, σύνθεσης καθώς επίσης και κατάρριψης απόψεων και θεωριών που διαμόρφωσαν ιστορικά την εικόνα που έχουμε για τον πλανήτη μας.
Το πρώτο κεφάλαιο καταπιάνεται με τη γένεση της Γης και με τις χημικές διεργασίες που συνέβησαν στα πρώτα 600 εκατομμύρια χρόνια, κατά τη διάρκεια των σκοτεινών αιώνων της. Περιγράφονται ο τρόπος δημιουργίας των πλανητών και των αστέρων και ο ρόλος που διαδραμάτισε ο «αρχιτέκτονας του σύμπαντος», η βαρύτητα. Αναφέρεται η χημική σύσταση της Γης και η σχέση της με την αστρική ύλη και αναλύεται η προέλευση των πιο κρίσιμων συστατικών της, όπως του νερού και του άνθρακα. Οι συνθήκες της πρώιμης Γης, αρχικά απόκοσμες και αφιλόξενες, που προετοίμαζαν όμως το έδαφος για τον θαυμαστό κόσμο των οργανισμών που θα ακολουθούσε, αναλύονται, επίσης, σε αυτό το κεφάλαιο. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στην πρωτόγονη ατμόσφαιρα αλλά και στο πως επίδρασαν εξωγενείς παράγοντες όπως οι κομήτες και οι μετεωρίτες στη διαμόρφωση της πρώιμης Γης.
Στο δεύτερο κεφάλαιο ο συγγραφέας καταπιάνεται με τις διεργασίες που οδήγησαν στον σχηματισμό του ιδιαίτερου ανάγλυφου του πλανήτη μας. Αναφέρεται στις παρατηρήσεις των γεωλόγων ήδη από τις αρχές του 1900, στις πληροφορίες που συλλέχθηκαν από τα απολιθώματα αλλά και στην ανάπτυξη της τεχνολογίας, που οδήγησαν στη διατύπωση των πρώτων υποθέσεων για τις μετακινήσεις των ηπείρων. Στη συνέχεια ο αναγνώστης μυείται στα φυσικά χαρακτηριστικά της Γης που διαμορφώθηκαν με ένα δυναμικό και συνεχώς μεταβαλλόμενο τρόπο και που συντέλεσαν στον σχηματισμό των ωκεανών και των ηπείρων. Η θεωρία των λιθοσφαιρικών πλακών και η διαρκής κίνησή τους που οδηγεί στη δημιουργία οροσειρών, στους σεισμούς και στα ηφαίστεια αναλύονται, επίσης, σε αυτό το κεφάλαιο.
Η εμφάνιση και η εξέλιξη της ζωής στη Γη αποτελεί το αντικείμενο των επόμενων κεφαλαίων. Έχοντας ως σημείο εκκίνησης και αναφοράς το πως ορίζουμε τη ζωή και ποια είναι, τελικά, τα χαρακτηριστικά της, ο συγγραφέας αναφέρεται στις πρωτόγονες συνθήκες στις οποίες εμφανίστηκαν, με βάση τα υπάρχοντα επιστημονικά στοιχεία, οι πρώτοι οργανισμοί. Η «αρχέγονη σούπα», το μείγμα, δηλαδή, των χημικών συστατικών που συντέλεσε στη δημιουργία της ζωής πριν από δισεκατομμύρια χρόνια καθώς επίσης και τα πειράματα που έδειξαν ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συνέβη στις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στην αρχαία Γη, παρατίθενται επίσης σε αυτά τα κεφάλαια. Επιπρόσθετα, περιγράφεται η μορφή και η σύσταση των πρώτων οργανισμών, των μικροσκοπικών μικροβίων που αναπτύχθηκαν σε μια Γη μετά βίας αναγνωρίσιμη σήμερα. Ορμώμενος από την εδραιωμένη επιστημονική γνώση εμπλουτισμένη με τα πλέον σύγχρονα δεδομένα, ο συγγραφέας παρουσιάζει τη γεωλογική χρονική κλίμακα, τον τρόπο δηλαδή χρονολογικής καταγραφής των συμβάντων στην ιστορία της Γης. Ακολουθεί η περιγραφή της «Γης του οξυγόνου», της μετάβασης, δηλαδή, σε έναν πλανήτη ικανό να φιλοξενήσει τις παράξενες και πολύπλοκες μορφές ζωής που γνωρίζουμε σήμερα. Αναφέρεται, επιπρόσθετα, η οικολογική σπουδαιότητα των φωτοσυνθετικών μικροοργανισμών, των κυανοβακτηρίων, και η αλληλεπίδραση ανάμεσα στη Γη και στη ζωή, η οποία συνέβαλλε καθοριστικά στις μεταμορφώσεις που υπέστη η επιφάνειά του πλανήτη μας.
Στη συνέχεια περιγράφεται η μετάβαση από τα πιο απλά κύτταρα στα πιο σύνθετα, με το οργανωμένο εσωτερικό περιβάλλον και η εξελικτική πορεία των οργανισμών, από τους μονοκύτταρους μέχρι τα μεγαλύτερα και πιο πολύπλοκα ζώα. Ανάμεσα στις πολλές ιστορίες των ζώων που εμφανίστηκαν στη Γη, αναφέρονται και τα αίτια της μεγάλης οικολογικής επιτυχίας των δεινοσαύρων καθώς επίσης και των συγκλονιστικών συμβάντων που οδήγησαν στην εξαφάνισή τους. Δίνεται, επίσης, ιδιαίτερη έμφαση στα φυτά, τα οποία εποίκισαν τη Γη διαμορφώνοντας την όψη των χερσαίων οικοσυστημάτων και άλλαξαν τον κόσμο με την παροχή τροφής και οξυγόνου στους υπόλοιπους οργανισμούς. Το τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην εξέλιξη του ανθρώπου, που με την όρθια στάση, τη δίποδη βάδιση και τη σύνθετη χρήση εργαλείων ξεχώρισε από τους μεγάλους πιθήκους. Ο συγγραφέας καταλήγει με την επικράτηση του Homo sapiens, του μοναδικού σωζόμενου είδους Homo, που αναφέρεται και ως σύγχρονος άνθρωπος. Ο άνθρωπος κατόρθωσε να κυριαρχήσει στο φυσικό περιβάλλον και με την υπερεκμετάλλευσή του, την αλλαγή στη χρήση της γης και τη ρύπανση μετασχημάτισε ριζικά την εικόνα της Γης προκαλώντας δύσκολα αντιστρέψιμες μεταβολές.
Εν κατακλείδι, με μια τρυφερή και διεισδυτική ματιά για τον κόσμο που μας περιβάλλει, από τους μικροοργανισμούς, τα φυτά και τα ζώα μέχρι τα ορυκτά και τα πετρώματα που χαρακτηρίζουν την άβια ύλη, ο διεθνούς φήμης γεωλόγος αφηγείται τη βιογραφία της Γης, από τη γέννησή της μέχρι και σήμερα, σε ένα προσιτό και ταυτόχρονα επιστημονικά άρτιο βιβλίο που κερδίζει επάξια το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
* Μπάμπα Ντιούμ, Σενεγαλέζος δασονόμος, 1968.
