Οι επιστήμονες επικοινωνούν τις μελέτες τους, εντός της επιστημονικής κοινότητας, μέσω αρθρογραφίας σε εξειδικευμένα περιοδικά. Πριν μία επιστημονική δημοσίευση εκδοθεί, διέρχεται μέσα από μία διαδικασία ελέγχου - συνήθως ονομάζεται κρίση ή αξιολόγηση - από άλλους επιστήμονες, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η αξιοπιστία των γραφομένων. Το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ της υποβολής για δημοσίευση μίας επιστημονικής μελέτης έως την έκδοσή της μπορεί να είναι από μερικές εβδομάδες μέχρι πάνω από έναν χρόνο. Πολλές είναι οι φωνές που από καιρού εις καιρώ κριτικάρουν την σημαντική, πολλές φορές παροιμιώδη, χρονοτριβή των επιστημονικών περιοδικών. Παρόλα αυτά, δεν έχει ως τώρα εφευρεθεί μία ευρέως αποδεκτή μέθοδος που να διασφαλίζει και την ποιότητα των επιστημονικών δημοσιεύσεων και την ταχύτητα με την οποία επικοινωνούνται.
Τον Ιανουάριο του 2020, δύο μήνες πριν ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κηρύξει την πανδημία της COVID-19 παγκόσμια έκτακτη ανάγκη, ένα tweet ανακοίνωνε τη γενετική αλληλουχία του SARS-CoV-2. Σχεδόν αμέσως, η φαρμακευτική εταιρεία Moderna και τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ ανακοίνωσαν την έναρξη της έρευνας για την ανάπτυξη ενός εμβολίου, με βάση την αλληλουχία που ανακοινώθηκε από αυτό το tweet. Μέχρι τα τέλη του 2019 μία τέτοια πληροφορία θα χρειαζόταν τουλάχιστον μερικές εβδομάδες μέχρι να φτάσει στην ηλεκτρονική αλληλογραφία των ανά τον κόσμο σχετικών επιστημόνων. Αυτό το πρώτο σχετικό με την COVID-19 «τιτίβισμα» έστρεψε πολλούς επιστήμονες προς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τόσο για να μοιραστούν όσο και για να μάθουν νέα ευρήματα. Υπήρχε, επίσης, και μία ειδοποιός διαφορά: καθώς η πανδημία έμπαινε βιαίως στη ζωή της ανθρωπότητας, οι ερευνητές ένιωσαν την ανάγκη να μεταδώσουν πληροφορίες όχι μόνο σε συναδέλφους τους, αλλά και στο ευρύ κοινό.
Πριν ξεκινήσει όμως κανείς τους πανηγυρισμούς για εκδημοκρατισμό της επιστημονικής γνώσης ή για αύξηση της διαφάνειας στη λειτουργία της επιστημονικής έρευνας, θα πρέπει να θυμηθεί ότι παρόμοιου είδους καινοφανείς χρήσεις μέσων επικοινωνίας «κοινής χρήσης» έχουν δύο πρόσωπα. Πολύ σύντομα η πανδημία φανέρωσε τους περιορισμούς και τους κινδύνους χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, συγκεκριμένα του twitter, στην επικοινωνία ενός τόσο καυτού ερευνητικού πεδίου.
Καταρχάς, το όποιο τιτίβισμα με επιστημονικό περιεχόμενο θα έπρεπε να ξεχωρίσει μέσα στον ορυμαγδό των πεντακοσίων εκατομμυρίων τιτιβισμάτων που στέλνονται ημερησίως επί παντός επιστητού. Επίσης, παρόλο που ορισμένοι επιστήμονες χρησιμοποιούσαν το twitter για να επικοινωνήσουν ευρήματα καίριας, κατά τη γνώμη τους, σημασίας αυτό σπάνια μεταφράστηκε σε συγκεκριμένη επαγγελματική αναγνώριση.
Το ίδιο όμως το μέγεθος και το είδος του κοινού που χρησιμοποιεί το twitter έθετε και το μέγεθος του κινδύνου: οι περισσότεροι από τους 200 εκατομμύρια καθημερινούς χρήστες, στην πλειοψηφία τους μη σχετικοί με την επιστημονική έρευνα, εκτίθονταν σε τιτιβίσματα τα οποία γίνονταν από απαίδευτους στην επικοινωνία της επιστήμης επιστήμονες. Αν λάβουμε υπόψη ότι λίγο πάνω από τα μισά επιστημονικά άρθρα με αποτελέσματα σχετικά με την COVID-19 έχουν αναφερθεί σε τουλάχιστον ένα τιτίβισμα έως τον Μάιο του 2021, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι το μεγαλύτερο μέρος της τρέχουσας έρευνας για την καταπολέμηση του κορονοϊού έφτανε ουσιαστικά παντού και με τρόπο που θα μπορούσε να εγείρει αδικαιολόγητα ευφορία ή πανικό. Συγκριτικά, πριν την πανδημία μόνο το ένα δέκατο των εργασιών για οποιοδήποτε επιστημονικό θέμα λάμβανε έστω μία αναφορά στο twitter. Ο παραπάνω κίνδυνος έκθεσης του κοινού σε πληροφορίες που δύσκολα μπορεί να κατανοήσει, αλλά εύκολα μπορούσε να παρεξηγήσει, ελλόχευε ακόμα και με την ισχυρή υπόθεση ότι όλοι οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν το twitter με υπευθυνότητα και με τις αγαθότερες προθέσεις.
Υπήρξαν όμως παραδείγματα επιστημόνων που ουσιαστικά παραπληροφόρησαν, τιτιβίζοντας αμφισβητήσιμα ευρήματα, τα οποία είχαν δημοσιευτεί σε εκθέσεις που ακόμα δεν είχαν αξιολογηθεί από κριτές, δηλαδή που δεν είχαν ακόμα τη «σφραγίδα» της επιστημονικής αξιοπιστίας. Παράδειγμα αποτελεί τα αλλεπάλληλα τιτιβίσματα που προέτρεπαν στη χρήση υδροξυχλωροκίνης για τη θεραπεία της COVID-19, παρά τις αμφισβητούμενες ενδείξεις που υπήρχαν για την αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης ουσίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι πολλοί ήταν οι επιστήμονες που έσπευσαν στο twitter για να αμφισβητήσουν την αποτελεσματικότητα της υδροξυχλωροκίνης. Εύκολα όμως γίνεται αντιληπτό ότι σε περιόδους κρίσης η ελπίδα, έστω και φρούδα, είναι πιο ελκυστική και μεταδοτική από την «δομημένη αμφισβήτηση» για την οποία τόσο υπερηφανεύεται η επιστήμη.Υπάρχει όμως και η αντίθετη περίπτωση.
Τον Μάρτιο του 2021 δημοσιεύτηκε εργασία που αμφισβητούσε την αποτελεσματικότητα των μέτρων κοινωνικής αποστασιοποίησης, σε αντίθεση με τα τότε υπάρχοντα επιστημονικά στοιχεία. Με μια σειρά τιτιβισμάτων, που δημοσίευσε μόλις τρεις ημέρες μετά, ο επιδημιολόγος Meyerowitz-Katz αμφισβήτησε την αξιοπιστία των ευρημάτων. Η σχετική επιστημονική εργασία του δε δημοσιεύτηκε παρά μετά από εννιά μήνες και οδήγησε στην απόσυρση της αμφισβητούμενης εργασίας. Μέχρι τότε, όμως, η εν λόγω εργασία είχε διαβαστεί από σχεδόν 400.000 άτομα.Θα πρέπει να αναφερθεί, ότι οι επιστήμονες που βλέπουν στο twitter ένα μέσο προώθησης της φήμης τους, θα πρέπει να ξέρουν ότι ακόμα δεν έχει βρεθεί συσχέτιση μεταξύ των «likes» και των «re-tweets» ενός τιτιβίσματος με τα ευρήματά τους και της απήχησης που έχουν αυτά στην επιστημονική κοινότητα. Πολύ απλά, ένας επιστήμονας-«influencer» του twitter δε σημαίνει καθόλου ότι είναι και εξίσου σημαντικός επιστήμονας. Μπορεί όμως να ειπωθεί το ίδιο για την επίδραση που τέτοιοι επιστήμονες έχουν στη χάραξη πολιτικών σχετικών με τη δημόσια υγεία; Πόσο πιθανό είναι ο πανικός που ενδέχεται να προκαλέσουν να παρασύρουν κυβερνήσεις σε υιοθέτηση μέτρων αμφίβολης αποτελεσματικότητας;
Οι υπερασπιστές του twitter, όπως παλιότερα οι αντίστοιχοι του διαδικτύου, πατάνε επάνω στην - δικαιολογημένη και υγιή - αμφισβήτηση των κοινωνιών προς τις επιλογές των κυβερνήσεών τους. Το ιδιαίτερο, στην περίπτωση της πανδημίας, ίσως είναι ότι η ρητορική περί fake news έχει παρεισφρήσει εντός της λειτουργίας της επιστημονικής έρευνας. Ενδέχεται όμως η αύξηση της έκθεσης της λειτουργίας της επιστημονικής έρευνας στα μάτια του ευρέως κοινού να προσφέρει μια πιο πραγματική εικόνα του «τεμένους των Μουσών» της επιστήμης: ως μίας ενασχόλησης ανθρώπινης, συνεπώς υπαγόμενης σε όλους τους περιορισμούς και τις αντιφάσεις που βιώνει και η θύραθεν της επιστήμης κοινωνία.
Short Bio: Ο Π. Κάβουρας, Δρ. Φυσικός, είναι ερευνητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
