Ο ιστορικός της αρχαίας ελληνικής επιστήμης Αλεξάντερ Τζόουνς έχει γράψει ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία για τον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων, μια μηχανική κατασκευή που έδειχνε τις κινήσεις των πλανητών, καθώς και τις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης. Πρόκειται για το A Portable Cosmos, Revealing the Antikythera Mechanism, Scientific Wonder of the Ancient World. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Τζόουνς είναι μέλος της Ομάδας Μελέτης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων από το 2006 και διευθυντής του Ινστιτούτου Μελέτης του Αρχαίου Κόσμου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2017 και μεταφράστηκε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τον τίτλο «Ένας φορητός κόσμος: Φέρνοντας στο φως τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ένα επιστημονικό θαύμα του αρχαίου κόσμου» (2021). Η μετάφραση είναι του Νικηφόρου Σταματάκη και η επιστημονική επιμέλεια του Γιάννη Μπιτσάκη. Το βιβλίο καλύπτει όλα τα σημαντικά ερωτήματα γύρω από τον Μηχανισμό και τις λειτουργίες του, ενώ προσφέρει και μια πλήρη εικόνα σχετικά με την ανακάλυψή του αλλά και το πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου κατασκευάστηκε.
Το πρώτο κεφάλαιο ασχολείται με το πώς βρέθηκε ο Μηχανισμός. Είναι γνωστή η ιστορία ότι μια ομάδα σφουγγαράδων από τη Σύμη βρέθηκε τυχαία στα Αντικύθηρα λίγο πριν το Πάσχα του 1900, προκειμένου να προστατευθεί από έντονη θαλασσοταραχή. Οι δύτες έκαναν καταδύσεις κάθε χρόνο, μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου, έξω από τις ακτές της Λιβύης οπότε είχαν όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό μαζί τους. Βούτηξαν δύο δύτες και ανακάλυψαν ένα ναυάγιο, στο οποίο βρίσκονταν χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, γυάλινα σκεύη, αμφορείς, χάλκινα και αργυρά νομίσματα και άλλα εμπορεύματα. Το πλοίο χρονολογείται γύρω στο 60 π.Χ. και, κατά πάσα πιθανότητα, ήταν εμπορικό πλοίο. Μέσα σε αυτό το ναυάγιο είναι που βρέθηκε και ένα μηχανικό αντικείμενο, το οποίο ήταν κατασκευασμένο από ξύλο και χαλκό. Οι διαστάσεις του δεν ήταν μεγαλύτερες από ένα κουτί παπουτσιών. Στην αρχή κανείς δεν κατάλαβε ότι επρόκειτο για κάποιου είδους μηχανισμό, εξαιτίας της κακής κατάστασης στην οποία βρισκόταν το εύρημα. Ο Τζόουνς αναφέρεται σε όλους όσους συνέβαλαν στην ανακάλυψη του Μηχανισμού και αντιλήφθηκαν τη σπουδαιότητά του.
Στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Τζόουνς αναφέρεται εξονυχιστικά στις έρευνες που έγιναν, προκειμένου να διαπιστωθεί τι ήταν αυτό το παράξενο εύρημα. Όταν ο Υπουργός Παιδείας Σπυρίδων Στάης ανακάλυψε τα θραύσματα του ευρήματος, έστειλε πρόσκληση στον Άντολφ Βίλχελμ, έναν από τους σημαντικότερους επιγραφολόγους ελληνικών κειμένων. Η πρώτη φράση που κατάφερε να διαβάσει και αποκάλυψε και στους δημοσιογράφους ήταν «ακτίνα Ηλίου». Η πρώτη και αναμενόμενη υπόθεση ήταν πως επρόκειτο για ένα ναυτικό όργανο που επέτρεπε αστρονομικές παρατηρήσεις. Ο Τζόουνς θέτει δύο αρκετά ενδιαφέροντα ερωτήματα στην πορεία του κεφαλαίου, κατά πόσο ο μηχανισμός που βρέθηκε θεωρήθηκε ότι ήταν ένας αστρολάβος ή ένα πλανητάριο.
Ομολογουμένως, η τεχνολογία βοήθησε σημαντικά ώστε να καταλάβουμε τι ακριβώς ήταν ο συγκεκριμένος μηχανισμός. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, χρησιμοποιήθηκαν δύο διαφορετικές τεχνολογίες, οι οποίες επέτρεψαν να «δούμε» μέσα στον Μηχανισμό. Επρόκειτο για ακτινογράφηση μέσω ακτίνων Γ και ακτινογράφηση μέσω ακτίνων Χ. Η ακτινογράφηση με ακτίνες Γ, την οποία ανέλαβε το 1971 ο Χαράλαμπος Καράκαλος, φυσικός στο Εθνικό Κέντρο Ερευνών Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», αποκάλυψε ότι ο Μηχανισμός αποτελούταν από οδοντωτούς τροχούς. Ο Καράκαλος, στη συνέχεια, έφερε στο Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου βρισκόταν ο Μηχανισμός, δύο μονάδες ακτίνων Χ και έβγαλε ακτινογραφίες υψηλής ποιότητας. Ο Τζόουνς αναφέρεται και στις σημαντικές εξετάσεις των Μάικλ Ράιτ και Άλλαν Μπρόμλυ στο διάστημα 1988-1993. Πειραματίστηκαν με τη λήψη στερεοσκοπικών ζευγών ακτινογραφιών και με τη γραμμική τομογραφία. Ειδικά με τη δεύτερη μέθοδο, κατάφεραν να έχουν καλύτερα αποτελέσματα όσον αφορά την τρισδιάστατη δομή του Μηχανισμού. Μπορούσαν, δηλαδή, να δουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την κατανομή των πολλών και διαφορετικών γραναζιών εντός του Μηχανισμού. Τέλος, η πιο πρόσφατη εξέταση του Μηχανισμού έγινε το 2005 από την Ομάδα Μελέτης Μηχανισμού Αντικυθήρων σε συνεργασία με το Αρχαιολογικό Μουσείο. Την πρωτοβουλία για τη σύσταση της ομάδας είχε ο Μάικ Έντμουντς, αστροφυσικός του Πανεπιστημίου του Κάρντιφ, και ο Τόνυ Φρηθ, μαθηματικός και σκηνοθέτης. Το 2006 δημοσίευσαν ένα εξαιρετικά σημαντικό άρθρο στο Nature, όπου παρουσίασαν τα αποτελέσματά τους. Χρησιμοποίησαν δύο καινοτόμες τεχνικές, την απεικονιστική τεχνική μετασχηματισμού ανάκλασης εικόνας (RTI) και την απεικόνιση αξονικής τομογραφίας (CT). Οι πιο πρόσφατες μελέτες αποκάλυψαν περισσότερα και πιο ακριβή στοιχεία για τη λειτουργία του Μηχανισμού. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το τρίτο κεφάλαιο, στο οποίο ο Τζόουνς επιχειρεί να περιγράψει πώς ήταν ο Μηχανισμός. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δεν είναι σαφές πώς μπορεί να ήταν η αρχική του μορφή. Το εγχείρημα της ανακατασκευής του Μηχανισμού είναι πραγματικά γοητευτικό, καθώς οι ερευνητές μέσα από αυτή κατανοούν καλύτερα και τη λειτουργία του.
Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται στους υπολογισμούς που μπορούσε κανείς να κάνει με τον Μηχανισμό και σε επιμέρους τεχνικές λεπτομέρειες. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το συμπέρασμα του Τζόουνς ότι ο Μηχανισμός ήταν ένα τοπικό πολιτικό ημερολόγιο και όχι ένα τεχνητό ημερολόγιο που προοριζόταν για επιστημονική χρήση, όπως ήταν για παράδειγμα το ημερολόγιο του Καλλίππου ή το αιγυπτιακό ημερολόγιο. Αυτό το συμπέρασμα οδηγεί τον Τζόουνς να πει ότι ο Μηχανισμός ήταν κάτι μεταξύ διδακτικής άσκησης από την οποία συνάγεται μια ιδανική ημερολογιακή δομή και μιας πιστής περιγραφής ενός ημερολογίου όπως χρησιμοποιούνταν στον πραγματικό κόσμο. Επομένως, είτε αποτελούσε μια άσκηση είτε μια ρεαλιστική απεικόνιση, το σημαντικό είναι ότι έδειχνε πώς μπορεί να τελειοποιηθεί ένα ημερολόγιο. Σε αυτό το σημείο να πούμε ότι η κατασκευή ενός ακριβούς ημερολογίου δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση και τυραννούσε τους αστρονόμους για αιώνες, έως και την εποχή του Κοπέρνικου (16ος αιώνας). Επίσης, να αναφέρουμε ότι στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων η ημερολογιακή αποτύπωση συνδέεται και με γιορτές και αγώνες, όπως τα Ολύμπια, τα Νέμεα, τα Ίσθμια, τα Πύθια, τα Νάα και τα Αλίεια. Η σύνδεση αυτή δεν είχε κάποιον συγκεκριμένο πρακτικό λόγο, ούτε ο Μηχανισμός επέτρεπε με μεγάλη ακρίβεια τον υπολογισμό αυτών των αγώνων. Ωστόσο, η παρουσία τους στον Μηχανισμό μάλλον είχε συμβολικό και διδακτικό χαρακτήρα. Επίσης, οι συγκεκριμένοι αγώνες βοήθησαν τους ερευνητές να κάνουν κάποιες εικασίες για την προέλευση του Μηχανισμού.
Τα κεφάλαια 5, 6 και 7 αναφέρονται στις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης, στις εκλείψεις και στις κινήσεις των πλανητών. Μέσα από αυτά, οι αναγνώστες έρχονται σε επαφή με μέρος της γνώσης που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες αστρονόμοι και πώς αποτυπώνεται στον Μηχανισμό. Στον Μηχανισμό μπορούσε κανείς να δει τις θέσεις του Ήλιου και της Σελήνης, καθώς και τις φάσεις της Σελήνης. Επίσης, μπορούσε, με βάση τον κύκλο του Σάρου, να προβλέπει εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. Όσον αφορά τους πλανήτες, για τους εσωτερικούς πλανήτες (Ερμή, Αφροδίτη) ο Μηχανισμός δείχνει συνόδους, μέγιστες αποχές και στάσεις. Για τους εξωτερικούς πλανήτες (Άρη, Δία, Κρόνο), από την άλλη, δείχνει τη σύνοδο, τις στάσεις και τις αντιθέσεις τους.
Αρκετοί έχουν υποστηρίξει ότι ο Μηχανισμός έχει τρομακτική ακρίβεια και δείχνει όλο τον πλούτο της αρχαίας ελληνικής αστρονομίας. Ο Τζόουνς επισημαίνει ότι αυτό δεν ισχύει. Ο Μηχανισμός δεν ήταν ό,τι πιο εξελιγμένο είχε κατακτήσει η αστρονομία του 1ου αιώνα π.Χ. Για παράδειγμα, δεν λάμβανε υπόψη τη ζωδιακή ανωμαλία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είχαν επινοηθεί καλύτερες πλανητικές υποθέσεις ή ότι ο κατασκευαστής δεν γνώριζε καλή αστρονομία. Σε αυτό το σημείο, ο Τζόουνς επικαλείται τον σπουδαίο αστρονόμο Κλαύδιο Πτολεμαίο (περ. 100 – περ. 170 μ.Χ.), ο οποίος στο έργο του Υποθέσεις των πλανωμένων καταλόγιζε δύο σημαντικά ελαττώματα που είχαν οι αστρονομικοί μηχανισμοί της εποχής του. Το ένα είναι ότι δεν κατανοούσαν τις θεωρητικές υποθέσεις σωστά. Το δεύτερο είναι ότι παρουσίαζαν τα φαινόμενα και όχι την πραγματικότητα. Ωστόσο, είναι μια κάπως άδικη εκτίμηση καθώς, για παράδειγμα, θα ήταν πραγματικά αδύνατο να αποτυπώσει κανείς στον Μηχανισμό τις πραγματικές κατ’ αναλογία αποστάσεις των πλανητών. Επίσης, δεν ήταν καθόλου σαφές πώς θα μπορούσε να φτιαχτεί πρακτικά ένας τέτοιος μηχανισμός που να εξυπηρετεί τις θεωρητικές υποθέσεις του Πτολεμαίου. Από τη στιγμή που κατασκευάζεται ένας τέτοιος μηχανισμός και με τα μέσα εκείνης της εποχής, είναι αναπόφευκτο ότι δεν θα είναι ακριβής. Επίσης, ο Πτολεμαίος χρησιμοποιούσε αστρονομικές μεθόδους που είναι αδύνατον να αποτυπωθούν ταυτόχρονα όλες μαζί σε έναν μηχανισμό που λειτουργεί με γρανάζια.
Ο Τζόουνς φέρνει τους αναγνώστες αντιμέτωπους με μια γοητευτική και τεκμηριωμένη ιστορία. Τοποθετεί τον Μηχανισμό Αντικυθήρων σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο και τον αντιμετωπίζει με τους όρους της εποχής του, ενώ παρουσιάζει και με συναρπαστικό τρόπο την ιστορία της έρευνας που έγινε για τον Μηχανισμό.
Αναχρονισμοί
Είναι αρκετά σπάνιο να αλλάζει η εικόνα που έχουμε για το παρελθόν μέσα από μία ανακάλυψη. Όταν, όμως, στο χρονικό διάστημα 1900-1901 ανακαλύφθηκε ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, άλλαξε η ιστορία και ιστοριογραφία της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας οριστικά. Αρκετοί μελετητές και δημοσιογράφοι αναφέρονται στον Μηχανισμό ως έναν αρχαίο φορητό υπολογιστή ή το πρώτο GPS, αν και θα ήταν πιο ακριβές να πούμε ότι πρόκειται περισσότερο για ένα μηχανικό γεωκεντρικό πλανητάριο. Ο Μηχανισμός δεν είχε καμία σχέση με τους σύγχρονους υπολογιστές ή τα GPS. Μπορούσε κανείς, όντως, να υπολογίσει τις κινήσεις συγκεκριμένων ουρανίων σωμάτων αλλά αυτή ήταν μία γνώση που ήδη υπήρχε στην αρχαία ελληνική αστρονομία. Απλώς, στον Μηχανισμό αποτυπώθηκε αυτό που ήδη ήταν γνωστό μέσα από μια σύνθετη διάταξη γραναζιών, η κίνηση των οποίων επέτρεπε την ακριβή προσομοίωση των ουρανίων κινήσεων. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι δεν ήταν αυτόματη μηχανή αλλά λειτουργούσε χειροκίνητα.
Έχει ειπωθεί, επίσης, ότι ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ικανοποιεί τους νόμους του Κέπλερ. Επίσης, δεν είναι ορθό, καθώς ο Γερμανός αστρονόμος δεν θεωρούσε ότι οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων βασίζονται στο τέλειο σχήμα του κύκλου ή σε συνδυασμούς κυκλικών κινήσεων, όπως θεωρούσαν οι Πτολεμαϊκοί αστρονόμοι. Ο Κέπλερ θεωρούσε ορθά ότι τα ουράνια σώματα ακολουθούν ελλειπτικές τροχιές, οι οποίες είναι πραγματικές και όχι το αποτέλεσμα μιας παράδοσης που ήθελε να σώσει τα φαινόμενα μέσα από συνδυασμούς κυκλικών κινήσεων. Αυτό που παρατηρούσαν οι αρχαίοι αστρονόμοι ως ελλειπτική τροχιά το αντιμετώπιζαν ως μια κίνηση που προέκυπτε μέσα από έναν συνδυασμό αρμονικών κυκλικών κινήσεων. Επίσης, ο Κέπλερ ήταν υποστηρικτής του Κοπέρνικου και του ηλιοκεντρικού μοντέλου, γεγονός που δείχνει πόσο είχε αρχίσει να απομακρύνεται από την αρχαία σκέψη.
Οι αναχρονισμοί είναι μια εξαιρετικά προβληματική πρακτική που συναντάει συχνά κανείς σε κείμενα εκλαΐκευσης και περισσότερο στρεβλώνει τη ματιά μας για το παρελθόν παρά διευκολύνει την κατανόησή του.
