Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Ειρωνείες της ιστορίας / Επιστήμη και ηθική
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ειρωνείες της ιστορίας / Επιστήμη και ηθική

Θα μπορούσε η ιστορία των επιστημών να γίνει μέσα από την εξιστόρηση συναισθημάτων των πρωταγωνιστών του παρελθόντος; Θα μπορούσαμε να δούμε την ιστορία μέσα από τα εσωτερικά κίνητρα όσων παρήγαγαν νέα γνώση; Θα είχε νόημα να ανιχνεύσουμε τις ιδεολογικές πεποιθήσεις των ανθρώπων, οι οποίοι βρίσκονται κλεισμένοι σε εργαστήρια και απορροφημένοι στις μαθηματικές τους εξισώσεις, με στόχο να καταλάβουμε τι κάνουν;

Τα παραπάνω ερωτήματα δεν απασχολούν -συνήθως- τους ιστορικούς των επιστημών, εκτός και αν οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα μπορούν με κάποιον τρόπο να ανιχνευθούν στον κόσμο που βρίσκεται έξω από τα στενά όρια του εαυτού. Μετά από δύο-τρεις αιώνες νεωτερικότητας και επιστήμης, υπάρχει μια ευρεία αποδοχή πως καθετί, που μένει στα στενά όρια του εαυτού και δεν εκδηλώνεται, είναι μη-ανιχνεύσιμο, αόρατο και, κατά συνέπεια, αδιάφορο στην κατανόησή μας για τις επιστήμες. Ακριβώς σε αυτό το σημείο υπάρχει μια σημαντική παρανόηση, η οποία έχει να κάνει με τους όρους συγκρότησης της νεότερης επιστήμης. Το γεγονός ότι αντιμετωπίζουμε και κρίνουμε τους επιστήμονες ως υποκείμενα χωρίς εσωτερικά κίνητρα και ιδεολογικές προκαταλήψεις είναι μια κοινωνική και πολιτική κατασκευή. Κατά πόσο θα μπορούσαμε να κάνουμε διαφορετικά, είναι μια άλλη συζήτηση.

Όπως έχει σημειώσει και ένας σημαντικός ιστορικός των επιστημών, ο Steven Shapin, στο βιβλίο του για την Επιστημονική Επανάσταση, υπάρχει ένα παράδοξο που βρίσκεται στον πυρήνα των σύγχρονων επιστημών. Από τη μία πλευρά, οι επιστήμες έχουν μια ταυτότητα που χαρακτηρίζεται από ουδετερότητα και αντικειμενικότητα. Δεν ενσωματώνουν, δηλαδή, κανενός είδους υποκειμενισμό. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ο κόσμος των συναισθημάτων, προσωπικών βιωμάτων, συμφερόντων και ιδεολογικών πεποιθήσεων. Υποτίθεται ότι οι επιστήμονες ανήκουν και στους δύο κόσμους αλλά έχουν την ικανότητα να διαχωρίζουν την εργασία τους από την κοινωνική και πολιτική τους ταυτότητα ή από τον ιδιαίτερο ψυχισμό τους. Με άλλα λόγια, άλλο πράγμα οι επιστήμες και άλλο οι άνθρωποι που τις ασκούν. Το παράδοξο δεν εξαντλείται εδώ, αντιθέτως τώρα εκδηλώνεται.

Η αντίληψη που υπάρχει στη δημόσια σφαίρα για τις επιστήμες είναι πως όσο πιο ουδέτερες, αντικειμενικές και ανιδιοτελείς θεωρούνται τόσο πιο ωφέλιμες και πολύτιμες είναι για την κοινωνία. Αν, δηλαδή, θέλουμε να έχουμε ένα εργαλείο που θα ορίζει τις ηθικές και πολιτικές μας πράξεις, τότε θα πρέπει να επιλέξουμε ένα εργαλείο που θα είναι ουδέτερο απέναντι σε οποιαδήποτε πολιτική και ηθική πρακτική. Είναι σημαντικό αυτό το εργαλείο να μην έχει συγκροτηθεί με ιδεολογικούς και ηθικούς όρους, γιατί μόνο έτσι θα είναι πραγματικά χρήσιμο. Με απλά λόγια, όσο λιγότερο ανθρώπινη είναι η επιστήμη τόσο πιο χρήσιμη θα είναι για τους ανθρώπους!

Αν θέλουμε να καταλάβουμε το παράδοξο, πρέπει να δούμε πότε προέκυψε. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, η Δυτική Ευρώπη είχε ήδη βιώσει εξοντωτικούς θρησκευτικούς πολέμους, κοινωνικές συγκρούσεις, έντονη πολιτική διαφθορά και έντονη αμφισβήτηση των πολιτικών ιεραρχιών. Ειδικά οι θρησκευτικοί πόλεμοι, ήταν πόλεμοι αξιών. Οι προτεσταντικές σέχτες και κοινότητες διεκδικούσαν έναν διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής σε σχέση με τις περιοχές που κυριαρχούσε η Καθολική Εκκλησία. Πέρα, δηλαδή, από τις ταξικές και πολιτικές συγκρούσεις, υπήρχε μια σύγκρουση που είχε να κάνει καθαρά με το ποια ηθική τάξη είναι πιο «ορθή» για τον άνθρωπο. Ο χριστιανικός κόσμος βρέθηκε κατακερματισμένος και σε συνδυασμό με τις ευρύτερες πολιτικές και ταξικές συγκρούσεις ο άνθρωπος του 17ου αιώνα δεν είχε να πιαστεί από κάπου. Όπως πάντα γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις, έπρεπε να βρεθεί ένα σημείο αναφοράς για επέλθει τάξη στον κόσμο.

Οι φυσικοί φιλόσοφοι του 17ου αιώνα υποστήριζαν ότι η μελέτη της φύσης έπρεπε να είναι απαλλαγμένη από οποιαδήποτε ηθική και ιδεολογική διάσταση. Αν δεν ήταν, κινδύνευε να διολισθήσει σε έναν σεχταριστικό πόλεμο, όπου ο καθένας θα μπορούσε να αμφισβητεί τον άλλο χωρίς τα «ορθά» κριτήρια. Οι φυσικοί φιλόσοφοι άρχισαν να χαράζουν, σταδιακά, κάποιες διακριτές γραμμές ανάμεσα στην «επιστήμη» και τον κόσμο των ανθρώπων. Με αυτόν τον τρόπο, επιθυμούσαν να αφήσουν εκτός της μελέτης της φύσης τις ανθρώπινες υποθέσεις, οι οποίες ήταν εμποτισμένες με συμφέροντα, συγκρούσεις και ιδεολογία. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Ποια ήταν αυτά τα «ορθά» κριτήρια;

Τα ορθά κριτήρια ήταν η πειραματική διαδικασία, οι προσεκτικές ταξινομήσεις των πραγμάτων που απαρτίζουν τον φυσικό κόσμο, η συστηματική παρατήρηση και περιγραφή χωρίς βεβιασμένες ερμηνείες και υποθέσεις και η μαθηματικοποίηση της φύσης. Αν κάποιος ακολουθούσε αυτά τα κριτήρια απαλλαγμένος από οποιαδήποτε ιδεολογική προκατάληψη, τότε θα έφτανε πιο κοντά στην αλήθεια από οποιονδήποτε άλλο και η γνώση που θα αποκόμιζε θα ήταν ωφέλιμη για όλους.

Σε άλλα άρθρα, έχουμε αναφερθεί εκτενώς σε περιπτώσεις όπου τα-φαινομενικά-αντικειμενικά κριτήρια κάθε άλλο παρά αντικειμενικά και ουδέτερα ήταν. Οι πρωταγωνιστές της συγκρότησης της σύγχρονης επιστήμης ήταν άνθρωποι με θρησκευτικές και πολιτικές απόψεις, τις οποίες ενσωμάτωναν με διάφορους τρόπους στο έργο τους, ακόμη και στις πειραματικές διατάξεις τους και στις μαθηματικές τους διατυπώσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι είχαν δόλο. Σημαίνει ότι ως άνθρωποι που ανήκαν στην εποχή τους δεν θα μπορούσαν να πράξουν διαφορετικά. Σημαίνει ότι ο διαχωρισμός μεταξύ επιστήμης και ανθρώπινης ηθικής είναι μια επινόηση που συντελέστηκε στην πολιτική σφαίρα και όχι στην επιστημονική. Για παράδειγμα, υπήρχε η πεποίθηση ότι την αλήθεια για το τι συμβαίνει σε ένα πείραμα μπορούσαν να την εκφράσουν μόνο οι ευγενείς. Υποτίθεται πως εκείνοι ήταν οι μόνοι που δεν είχαν κάποιο ιδιοτελές συμφέρον να πουν ψέματα. Αυτή, όμως, είναι μια αξιολόγηση που έρχεται από τον δημόσιο και πολιτικό βίο και όχι τον επιστημονικό. Η μεγάλη ειρωνεία είναι ότι η επιστήμη, η οποία συγκροτήθηκε με ιδεολογικούς όρους, παρουσιάζεται ως ένα σώμα γνώσης που δεν έχει καμία σχέση με την ηθική και την ιδεολογία, ωστόσο προβάλλεται ως το μεγαλύτερο αξιακό επίτευγμα της εποχής μας και είναι ωφέλιμη για την ηθική και πολιτική ζωή επειδή είναι ιδεολογικά και ηθικά ουδέτερη. Αν μπερδευτήκατε, δεν φταίτε εσείς...

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL