Ένα θησαυροφυλάκιο γνώσεων κινδυνεύει με εξαφάνιση
Οι γλώσσες των αυτόχθονων κοινοτήτων εξαφανίζονται με ραγδαίους ρυθμούς. Μαζί με αυτές αφανίζονται παραδόσεις, πολιτισμοί, καθώς και πολύτιμη γνώση για το φυσικό περιβάλλον. Οι γνώσεις των αυτόχθονων λαών που έχουν αποκτηθεί σε βάθος εκατοντάδων χρόνων, σχετίζονται άμεσα με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας. Παράλληλα νοηματοδοτούν μία αρμονική σχέση του ανθρώπου με τη φύση, που συνήθως λείπει από τις μεταγενέστερες, κυρίαρχες, κοινωνίες. Σύμφωνα με πρόσφατη επιστημονική μελέτη των Rodrigo Cámara-Leret και Jordi Bascompte, ερευνητών στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America), η εξαφάνιση των γλωσσών των αυτόχθονων θα συμπαρασύρει σημαντικό μέρος των γνώσεων σχετικά με τα φυτά και τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες, προκαλώντας ένα μεγάλο και δυσαναπλήρωτο κενό.
Σύμφωνα με στοιχεία του Ο.Η.Ε. υπάρχουν 370 εκατομμύρια αυτόχθονες που ζουν σε 90 διαφορετικές χώρες. Από τους Σαάμι ή αλλιώς Λάπωνες της Σκανδιναβικής χερσονήσου, τους Ινουίτ του Αρκτικού κύκλου και τους Αβοριγίνες της Αυστραλίας, μέχρι τους ινδιάνους της Αμερικής και τις ποικίλες φυλές της Ασίας και της Αφρικής, υπολογίζεται ότι ο αριθμός των διαφορετικών κοινοτήτων των αυτόχθονων προσεγγίζει τις 5.000. Οι αυτόχθονες έχουν ισχυρούς δεσμούς με τις περιοχές που ζουν, τις οποίες κατοικούν πολύ πριν την έλευση των αποικιοκρατών. Η εκδίωξη από τα εδάφη τους είναι κοινό βίωμα και καθημερινή απειλή για όλες τις κοινότητες αυτόχθονων. Παρά το γεγονός ότι δεν μπορούν να συμπεριληφθούν σε έναν ορισμό εξαιτίας της αξιοσημείωτης ποικιλότητά τους, έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά και επιπλέον θεωρούνται από τους πιο ευάλωτους και φτωχούς πληθυσμούς στον κόσμο. Οι αυτόχθονες παρά τη βία, την εκμετάλλευση και την καταστροφή των εδαφών τους σε πολλές περιπτώσεις έχουν κατορθώσει να επιβιώσουν και να διατηρήσουν τον πολιτισμό, τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους.
Η αρμονική σχέση ανθρώπου με τη φύση
Ένα ακόμα στοιχείο της ταυτότητάς τους είναι η κατοχή πολύτιμων γνώσεων σχετικά με βιώσιμες πρακτικές αξιοποίησης του φυσικού πλούτου στις περιοχές που κατοικούν. Μακριά από κάθε λογική εμπορευματοποίησης και κέρδους, η σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον βασίζεται σε ένα εντελώς διαφορετικό αξιακό σύστημα που έχει ως επίκεντρο την αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με τους υπόλοιπους οργανισμούς. Δεν είναι άλλωστε καθόλου τυχαίο ότι λιγότερο επιβαρυμένες από την ανθρώπινη παρουσία περιοχές του πλανήτη κατοικούνται από αυτόχθονες.
Παρόλο που αποτελούν λιγότερο από το 5% του συνολικού ανθρώπινου πληθυσμού, υποστηρίζουν και κατοικούν στις περιοχές της Γης με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα. Με τη συσσωρευμένη γνώση χιλιάδων χρόνων για την ορθή χρήση της γης και με τις βιώσιμες πρακτικές τους, θεωρούνται όχι απλώς διαχειριστές των περιοχών τις οποίες κατοικούν, αλλά φύλακες και προστάτες της φύσης καθώς επίσης και πολύτιμοι σύμμαχοι στη μάχη εναντίον της κλιματικής αλλαγής.
Ένα εργαλείο επικοινωνίας, γνώσης και συλλογικής ταυτότητας
Η κάθε κοινότητα διατηρεί τη δική της γλώσσα, η οποία αποτελεί το μέσο έκφρασης της συσσωρευμένης γνώσης και του πολιτισμού της. Οι γλώσσες των ιθαγενών δεν αποτελούν απλά έναν κώδικα επικοινωνίας, αλλά ένα πολύπλοκο και εκτενές σύστημα γνώσεων που έχει αναπτυχθεί σε βάθος πολλών χρόνων. Είναι το σημείο αναφοράς της ταυτότητας των αυτόχθονων πληθυσμών και ο θεματοφύλακας του πολιτισμού, της κοσμοθεωρίας και των παραδόσεών τους. Αναδεικνύουν την τεράστια ποικιλία και πολυπλοκότητα της ανθρώπινης αντίληψης και εμπειρίας. Για τον λόγο αυτό δεν είναι καθόλου υπερβολή η διαπίστωση πως όταν χάνεται μια τέτοια γλώσσα το ίδιο ισχύει για την κοινότητα που τη χρησιμοποιεί. Ορισμένες γλώσσες υποδεικνύουν ότι η ανθρώπινη επικοινωνία δεν περιορίζεται μόνο στις λέξεις. Για παράδειγμα σε Αφρικανικές γλώσσες της Δυτικής Αφρικής χρησιμοποιούνται τύμπανα που επιτρέπουν την ανταλλαγή μηνυμάτων ανάμεσα στις κοινότητες που βρίσκονται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις η μία από την άλλη. Επιπλέον υπάρχουν περίπου 70 γλώσσες στις οποίες χρησιμοποιούνται σφυρίγματα, όπως είναι η γλώσσα της φυλής Χμόνγκ στα Ιμαλάϊα, που επιτρέπουν στους ανθρώπους να επικοινωνούν όταν βρίσκονται σε βραχώδεις ορεινές περιοχές ή μέσα στο πυκνό δάσος, χωρίς να απομακρύνουν τα θηράματά τους.
Παρά το γεγονός ότι αποτελούν καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητας και της ύπαρξής τους, οι γλώσσες των αυτόχθονων απειλούνται με εξαφάνιση. Σύμφωνα με μετριοπαθείς εκτιμήσεις, περισσότερες από τις μισές πρόκειται να εξαφανιστούν για πάντα μέχρι το 2100. Η διαρκής συρρίκνωση των γλωσσών των αυτόχθονων κοινοτήτων είναι αποτέλεσμα των βάρβαρων αποικιοκρατικών πρακτικών που αποδεκάτισαν τους πληθυσμούς που κατοικούσαν για πολλά χρόνια σε περιοχές κυρίως της Ασιατικής και Αμερικανικής ηπείρου. Μέσω ενός συνόλου πολιτικών που είχαν ως στόχο την αφομοίωση και τη στέρηση των εδαφών ενισχύθηκαν οι ρατσιστικές διακρίσεις εις βάρος τους, γεγονός που είχε ολέθριες συνέπειες για τη διατήρηση του πολιτισμού και της γλώσσας τους. Πολλές από τις γλώσσες των αυτόχθονων μεταφέρονται με προφορικό τρόπο από γενιά σε γενιά, γεγονός που τις καθιστά ακόμα πιο ευάλωτες. Παρόλο που αρκετοί πληθυσμοί αυτόχθονων έχουν επιτύχει τη δική τους οργάνωση και αυτοδιοίκηση και έχουν κατορθώσει να εγκαθιδρύσουν αυτόνομες κοινότητες, οι περισσότεροι εξακολουθούν να βρίσκονται υπό την εξουσία της κεντρικής διοίκησης και των αντίστοιχων κυβερνήσεων που ελέγχουν τα εδάφη και τον φυσικό πλούτο της περιοχής τους.
Ένας θησαυρός κρυμμένος στη γλώσσα των ιθαγενών
Πολλές έρευνες έχουν αναδείξει τη σημασία των γλωσσών των αυτόχθονων λαών. Έχει διαπιστωθεί ότι οι περισσότερες διαφορετικές γλώσσες χρησιμοποιούνται σε περιοχές με πολύ υψηλή βιοποικιλότητα, γεγονός που αναδεικνύει μια πολύ ισχυρή σύνδεση ανάμεσα στις γλώσσες και στον φυσικό πλούτο των περιοχών. Επομένως η γλώσσα για τους αυτόχθονες, με δεδομένη τη σχέση τους με τη γη την οποία κατοικούν, αποτελεί ένα μέσο περιγραφής και ερμηνείας της φύσης.
Σύμφωνα με έρευνα των Cámara-Leret R. και Bascompte J. που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης στην Ελβετία, ένα μεγάλο ποσοστό της υπάρχουσας γνώσης σχετικά με τα φαρμακευτικά φυτά είναι συνδεδεμένο με γλώσσες αυτόχθονων που κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Μετά από επιτόπια μελέτη σε περιοχές της Βόρειας και Νότιας Αμερικής και της Ωκεανίας, η επιστημονική ομάδα συμπέρανε ότι το 75% των χρήσεων των φαρμακευτικών φυτών είναι γνωστές σε μία μόνο γλώσσα. Επομένως κάθε διαφορετική γλώσσα αποτελεί ένα θησαυροφυλάκιο ιατρικών γνώσεων όπου διαφυλάσσονται πολύτιμες πληροφορίες που αναδεικνύουν τη συνεισφορά του φυσικού περιβάλλοντος στην υγεία του ανθρώπου. Άλλωστε είναι ευρέως γνωστό ότι πολλά από τα σημερινά φάρμακα που χρησιμοποιούνται σήμερα σε μαζική κλίμακα προέρχονται από φυτικούς οργανισμούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η μορφίνη που προέρχεται από ένα είδος παπαρούνας, το Papaver somniferum, και το ακετυλοσαλικυλικό οξύ, το δραστικό συστατικό της ασπιρίνης, που προέρχεται από την ιτιά (Salix alba). Η λίστα με τα φυτά που χρησιμοποιούν οι αυτόχθονες πληθυσμοί για να αντιμετωπίσουν διάφορες παθήσεις εντυπωσιάζει τους ερευνητές. Από τους γαλακτώδεις χυμούς ορισμένων φυτών που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση δερματικών μολύνσεων μέχρι τη χρήση τμημάτων του κορμού ορισμένων δέντρων για τη θεραπεία γαστρεντερικών προβλημάτων ή διάφορων ουσιών που επιδρούν στο νευρικό σύστημα για την ανακούφιση του πόνου, η συσσωρευμένη γνώση τους θεωρείται πολύτιμη όχι μόνο για αυτούς αλλά για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Επίσης, εξαιτίας της στενής σχέσης και αλληλεπίδρασής τους με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκονται, οι γνώσεις τους δεν περιορίζονται στα φυτά αλλά περιλαμβάνουν και πολλούς ζωικούς οργανισμούς.
Οι ερευνητές μελέτησαν 3.597 είδη φυτών με 12.495 ιατρικές χρήσεις για διάφορες ασθένειες που ταλαιπωρούν τους ανθρώπους. Όλο αυτό το σύνολο των δεδομένων συσχετίστηκε με 236 γλώσσες από αυτόχθονες κοινότητες. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί που συμπεριλήφθηκαν στη μελέτη ζουν σε τρεις διαφορετικές περιοχές: στον βορειοδυτικό Αμαζόνιο, στην Παπούα- Νέα Γουινέα και στη Βόρεια Αμερική. Χρησιμοποιώντας ερευνητικά εργαλεία στατιστικής ανάλυσης κατόρθωσαν να ποσοτικοποιήσουν τη συσχέτιση ανάμεσα στις ιατρικές χρήσεις των φαρμακευτικών φυτών και στις διαφορετικές γλώσσες. Υπολόγισαν ότι το 73% της ιατρικής γνώσης σχετικά με τα φυτά στη Βόρεια Βόρεια Αμερική σχετίζεται με μία μόνο γλώσσα, ενώ τα αντίστοιχα ποσοστά για τον βορειοδυτικό Αμαζόνιο και την Παπούα- Νέα Γουινέα είναι 91% και 84% αντίστοιχα. Τα αποτελέσματά τους θεωρούν ότι θα είναι παρόμοια και σε άλλες περιοχές όπου κατοικούν αυτόχθονες πληθυσμοί.
Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η απώλεια των γλωσσών θα έχει πολύ μεγάλο αντίκτυπο στην ιατρική γνώση και πρόοδο καθώς για πολλές περιπτώσεις φαρμακευτικών φυτών η περιγραφή της ιατρικής τους χρήσης γίνεται σε μία μόνο γλώσσα. Έπειτα, χρησιμοποιώντας στοιχεία από την Κόκκινη Λίστα Απειλούμενων Ειδών της Διεθνής Ένωσης Προστασίας της Φύσης, προσδιόρισαν το ποσοστό κινδύνου εξαφάνισης των φυτικών ειδών τα οποία αναφέρονται σε γλώσσες που επίσης κινδυνεύουν με εξαφάνιση και εντοπίστηκαν είδη τα οποία πρέπει να προστατευτούν κατά προτεραιότητα. Άλλωστε η συσχέτιση της διατήρησης της βιοποικιλότητας με τη διατήρηση των αυτόχθονων κοινοτήτων είναι άμεση και έχει προκύψει και από άλλες ερευνητικές προσπάθειες.
Οι γλώσσες των αυτόχθονων λαών αποτελούν ένα θησαυροφυλάκιο γνώσεων γύρω από πολλά φαρμακευτικά φυτά που θα μπορούσαν να μελετηθούν και να αξιοποιηθούν από όλες τις κοινωνίες για τη βελτίωση της υγείας των ανθρώπων και την αντιμετώπιση των ασθενειών. Ωστόσο η αναγκαιότητα προστασίας της γλωσσικής πολυμορφίας των αυτόχθονων δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό αλλά σχετίζεται πρωτίστως με τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων τους και με την ενίσχυση της αλληλεγγύης, της συμπεριληπτικότητας και της αρμονικής συνύπαρξης ανάμεσα στους λαούς.
Πηγές:
Cámara-Leret R, Bascompte J, Language extinction triggers the loss of unique medicinal knowledge. Proceedings of the National Academy of Sciences Jun 2021, 118 (24).
https://www.un.org/en/fight-racism/vulnerable-groups/indigenous-peoples
Garnett S. et al, A spatial overview of the global importance of Indigenous lands for conservation. Nature Sustainability volume 1, pages369–374 (2018)
Η κατάσταση για τους αυτόχθονες λαούς με αριθμούς
Το 70% των αυτόχθονων πληθυσμών ζουν στην Ασία.
Οι αυτόχθονες λαοί πλήττονται δυσανάλογα από τη φτώχεια, τη συνεχή παραβίαση των δικαιωμάτων τους, την καταστρατήγηση των περιοχών τους και την κλιματική κρίση.
Περισσότερο από το 20% του άνθρακα που είναι αποθηκευμένος στα δάση βρισκεται σε περιοχές που ζουν αυτόχθονες πληθυσμοί, όπως στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου, το δάσος της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό και περιοχές της Ινδονησίας.
Παρά το γεγονός ότι οι αυτόχθονες πληθυσμοί αποτελούν λιγότερο από το 6% του παγκόσμιου πληθυσμού μιλούν περισσότερες από 4.000 διαφορετικές γλώσσες.
Στην Παπούα- Νέα Γουινέα, που έχει πληθυσμό περίπου 8,7 εκατομμύρια ανθρώπους, χρησιμοποιούνται 840 διαφορετικές γλώσσες, γεγονός που την καθιστά τη χώρα με τον μεγαλύτερο αριθμό γλωσσών στον κόσμο.
Χωρίς τη λήψη μέτρων υπολογίζεται ότι πάνω από το 30% των περίπου 7.000 γλωσσών που χρησιμοποιούνται σε όλον τον κόσμο θα εξαφανιστούν μέχρι το τέλος του αιώνα που διανύουμε.
Σύμφωνα στοιχεία του Ο.Η.Ε. υπολογίζεται ότι μία γλώσσα που χρησιμοποιείται από αυτόχθονες πληθυσμούς εξαφανίζεται κάθε δύο εβδομάδες.
Ο Ο.Η.Ε. έχει κηρύξει τη δεκαετία 2022- 2032 ως Διεθνή Δεκαετία Αυτόχθονων Γλωσσών, σε μια προσπάθεια να αναδείξει το κρίσιμο ζήτημα της διατήρησης των γλωσσών των αυτόχθονων λαών και να τονίσει τη σημασία τους για τη βιώσιμη ανάπτυξη και την προστασία του πλανήτη.
