Θεωρούμε συνήθως ότι υπάρχει ένας τρόπος να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσω της συνεργασίας των αισθήσεων. Είναι όμως έτσι; Στους ανθρώπους με συναισθησία μπορεί ο ήχος του ονόματος Ελισάβετ να τους φέρνει τη γεύση μιας κρεμώδους τούρτας, ή οι σταγόνες της βροχής να σχηματίζουν μια μελωδία, όπως περιγράφει μια συναισθητική στο βιβλίο του Θανάση Ντινόπουλου «Συναισθησία ή το ημερολόγιο γράφει μπλε Ιουλίου». Ο Θανάσης Ντινόπουλος, ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, μιλά στο Πρίσμα για τη συναισθησία, αυτή την εγκεφαλική κατάσταση που αποτελεί άγνωστη έννοια για τους περισσότερους, αλλά μπορεί να μας ανοίξει ένα νέο παράθυρο στην ανθρώπινη εμπειρία.
Πώς μπορεί να αντιληφθεί τη συναισθησία κάποιος που δεν είναι συναισθητικός;
Κάποιος που δεν είναι συναισθητικός μπορεί με τη λογική να αντιληφθεί τι είναι η ιδιαίτερη αυτή κατάσταση του εγκεφάλου, αλλά, επειδή πρόκειται για μια καθαρά υποκειμενική εμπειρία, δεν μπορεί να τη νιώσει. Λόγου χάριν, όλοι βλέπουμε το κόκκινο, αλλά δεν μπορούμε να περιγράψουμε ακριβώς τι είναι το κόκκινο ή τι σημαίνει να νιώθει κανείς την «κοκκινότητα». Είναι σαν να προσπαθείς να πεις σε έναν τυφλό πώς είναι να βλέπει κανείς τα χρώματα.
Με τη λογική, ωστόσο, μπορούμε να περιγράψουμε στοιχειωδώς την αλλόκοτη αυτή κατάσταση. Ως συναισθησία χαρακτηρίζεται η κατάσταση κατά την οποία ένα αισθητηριακό (π.χ. ο ήχος μιας νότας) ή εννοιολογικό (π.χ. ένας μήνας του έτους) ερέθισμα προκαλεί εκτός από την αντίστοιχη αίσθηση και κάποια άλλη (τη συναισθητική εμπειρία), ώστε να βιώνει κανείς δύο ή περισσότερες αισθήσεις από μια και μόνη αιτία. Όλοι, παραδείγματος χάριν, ακούμε το κουδούνι του ποδηλάτου, αλλά ορισμένοι ταυτόχρονα βλέπουν και χρώματα. Η συναισθησία έχει χαρακτηριστεί ως η ένωση ή σύνθεση των αισθήσεων ή η «ποιητικότερη ασθένεια» του ανθρώπινου είδους. Οι περισσότεροι συναισθητικοί φαίνεται να αγαπούν την ιδιαιτερότητά τους και δεν θα έσπευδαν να «θεραπευτούν», ακόμη και αν το μπορούσαν. Πράγματι, πολλοί αναφέρονται στη συναισθησία τους ως δώρο –μια επιπλέον «κρυφή» αίσθηση–, κάτι το οποίο δεν θα ήθελαν να χάσουν. Η συναισθησία είναι κατάσταση χειροπιαστή και εξωτερικευόμενη και εκδηλώνεται ανεξάρτητα από τη θέληση των συναισθητικών. Μπορεί να αναπαράγεται καθημερινά, εφ’ όρου ζωής, και συχνά συνδυάζεται με φωτογραφική μνήμη. Οι διάφορες μορφές συναισθησίας αφορούν το 4% του πληθυσμού περίπου. Επομένως δεν πρόκειται για μια σπάνια, εξωτική κατάσταση, αλλά για μια κατάσταση που αφορά μεγάλο μέρος του πληθυσμού.
Πόσα είδη συναισθησίας υπάρχουν;
Έχουν παρατηρηθεί 40 ή και περισσότεροι διαφορετικοί τύποι (ή υπότυποι) συναισθησίας. Ο πιο συχνός τύπος είναι η γραφημο→χρωματική συναισθησία. Στη γραφημο→χρωματική συναισθησία, γραφήματα, όπως είναι οι άχρωμοι τυπωμένοι αριθμοί, τα άχρωμα γράμματα ή οι άχρωμες λέξεις, γίνονται αντιληπτά σαν να έχουν ένα σύμφυτο χρώμα. Στην ακουστικο→χρωματική συναισθησία, που είναι επίσης συνηθισμένος τύπος συναισθησίας, διάφοροι ήχοι (πόρτες που κλείνουν, κλειδιά που παίζει κάποιος στο χέρι του), λέξεις, καθώς και η μουσική προκαλούν χρώματα. Ένα κορίτσι όταν τσακωνόταν με την οικογένειά της έβλεπε τις λέξεις της διαφωνίας να γίνονται πορτοκαλί, όπως οι φλόγες της φωτιάς στο τζάκι, ενώ τις συμφιλιωτικές λέξεις γαλάζιες. Η λεξη→γευστική συναισθησία είναι ένας σπάνιος τύπος συναισθησίας κατά την οποία ο συναισθητικός νιώθει συγκεκριμένες γεύσεις όταν ακούει λέξεις (π.χ., η λέξη «καλαθοσφαίριση» ίσως να έχει τη γεύση της βάφλας και η λέξη «πιάνο» τη γεύση ψαριού). Το ντοκιμαντέρ Ο Ντέρεκ έχει τη γεύση της κυψελίδας πήρε το όνομά του από τη μορφή αυτή συναισθησίας και τον ιδιοκτήτη μιας παμπ, ο οποίος ένιωθε τη γεύση της κυψελίδας, όταν άκουγε το όνομα Ντέρεκ. Ίσως μια από τις πιο παράξενες μορφές συναισθησίας να είναι η ακουστικο→κινητική συναισθησία. Σε ένα σπάνιο περιστατικό, ένας έφηβος έπαιρνε διάφορες στάσεις με το σώμα του σύμφωνα με τους ήχους διαφορετικών λέξεων. Τόσο λέξεις της αγγλικής γλώσσας όσο και λέξεις χωρίς νόημα, εξανάγκαζαν το αγόρι, όπως το ίδιο υποστήριζε, σε συγκεκριμένες κινήσεις, τις οποίες μπορούσε να επιδείξει παίρνοντας διάφορες πόζες. Για να πείσει τον εαυτό του, ο γιατρός που περιέγραψε τη μορφή αυτή συναισθησίας εξέτασε το αγόρι δέκα χρόνια αργότερα χωρίς καμία προειδοποίηση. Όταν ο γιατρός διάβασε στον νεαρό τον ίδιο κατάλογο λέξεων, ο νεαρός πήρε, χωρίς δισταγμό, τις ίδιες πόζες που είχε πάρει πριν από δέκα χρόνια για τις ίδιες λέξεις. Τέλος, σε ορισμένους συναισθητικούς τα φιλιά και το σεξ αποτελούν πυροδότες, προκαλώντας συχνά έγχρωμα φωτίσματα, αλλά και σχήματα και γεύσεις. (οργασμο→χρωματική συναισθησία).
Ποια είναι η νευροβιολογική βάση της συναισθησίας;
Υπάρχουν δύο κυρίως θεωρίες με τις οποίες επιδιώχθηκε να ερμηνευτεί η δημιουργία συναισθητικών εμπειριών, η θεωρία της διασταυρούμενης ενεργοποίησης και η θεωρία της αναστολής της ανασταλτικής ανατροφοδότησηςˑ οι πιο πρόσφατες προσπάθειες αποτελούν υβρίδιά τους.
Με τη θεωρία της διασταυρούμενης ενεργοποίησης υποστηρίζεται ότι, λόγω των υπέρμετρων συνδέσεων μεταξύ περιοχών του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, η ενεργοποίηση μιας περιοχής του φλοιού (π.χ. της ακουστικής περιοχής) πυροδοτεί άμεσα την ενεργοποίηση και μιας άλλης (π.χ. της οπτικής περιοχής). Δηλαδή, η συναισθησία οφείλεται σε ανώμαλες συνδέσεις μεταξύ παρακείμενων περιοχών, οι οποίες κανονικά είναι διαχωρισμένες μεταξύ τους. Με απλούστερα λόγια, στη συναισθησία μπερδεύεται σε μικρό βαθμό η «καλωδίωση» του εγκεφάλου.
Με τη θεωρία της αναστολής της ανασταλτικής ανατροφοδότησης υποστηρίζεται ότι οι συναισθητικές εμπειρίες οφείλονται σε αναστολή της ανασταλτικής ανατροφοδότησης από ανώτερες περιοχές του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων (π.χ. από περιοχές του βρεγματικού λοβού), κάτι που έχει ως συνέπεια την ανεπιτυχή καταστολή άσχετων ερεθισμάτων από κατώτερες φλοιικές περιοχές. Η αναστολή αυτή της ανασταλτικής ανατροφοδότησης ίσως να είναι αποτέλεσμα της υπέρμετρης ενεργοποίησης διεγερτικών νευρώνων, γεγονός που διαταράσσει τη λεπτή ισορροπία μεταξύ των διεγερτικών και των ανασταλτικών νευρώνων του εγκεφάλου. Πιο σύνθετη είναι η συγγενής θεωρία της επανεισόδου, αλλά νομίζω ότι θα κουράσουμε τους αναγνώστες αν αναφερθούμε λεπτομερέστερα σε αυτή, χωρίς να προσθέσουμε πολλά στις δύο προηγούμενες θεωρίες.
Η συναισθησία είναι δυνατόν να προκληθεί και από ψευδαισθησιογόνους ουσίες [ψιλοκυβίνη («μαγικά» μανιτάρια), LSD, μεσκαλίνη, πεγιότ]. Στην περίπτωση αυτή συνήθως περιορίζεται στο πιο έντονο στάδιο της μέθης, αν και σε ορισμένα περιστατικά συνεχίζεται για εβδομάδες ή και μήνες μετά την έκθεση στην ουσία. Το κοινό χαρακτηριστικό μεταξύ τουλάχιστον κάποιων μορφών επίκτητης και αναπτυξιακής συναισθησίας, καθώς και συναισθησίας που προκαλείται από ψευδαισθησιογόνους ουσίες, είναι τα υψηλά επίπεδα σεροτονίνης ή σεροτονινεργικών αγωνιστών, με αποτέλεσμα την αύξηση της διεγερσιμότητας αισθητικών εγκεφαλικών περιοχών μέσω των 5-HT2A υποδοχέων.
Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν τη συναισθησία ως φαινόμενο στο οποίο συμμετέχουν υψηλού επιπέδου γνωστικές αναπαραστάσεις, φαινόμενο που προκαλείται αποκλειστικά από σημασιολογικά ερεθίσματα. Για τον λόγο αυτόν έχουν υποστηρίξει την άποψη ότι τα γραφήματα (γράμματα και αριθμοί) προκαλούν ιδέες οι οποίες, στη συνέχεια, προκαλούν συναισθητικά χρώματα. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, το σχήμα ενός γραφήματος δεν προκαλεί συναισθητικά χρώματα από μόνο του· αντιθέτως, τα συναισθητικά χρώματα προκαλούνται μόνο όταν ο συναισθητικός εξάγει τη σημασιολογική σημασία του γραφήματος, απομονωμένου ή στο πλαίσιο μιας λέξης ή μιας πρότασης. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο όρος συναισθησία ίσως να είναι παραπλανητικός, ενώ ο όρος ιδαισθησία ίσως να περιγράφει το φαινόμενο με μεγαλύτερη ακρίβεια (οι ιδέες, οι έννοιες είναι που προκαλούν τη συναισθητική εμπειρία)
Μπορεί η συναισθησία να αποτελέσει έμπνευση για την τέχνη;
Η ιδέα της συναισθησίας έχει ως βάση τη σύνθεση των αισθήσεων, αλλά καταλήγει, σε ένα άλλο επίπεδο, ως σύνθεση των τεχνών. Με άξονα τη συναισθησία αναπτύσσεται κοινή βάση αναζήτησης σε καλλιτεχνικές περιοχές όπως είναι η ζωγραφική, η φωτογραφία, το φιλμ, το βίντεο, η κινητική γλυπτική, οι εγκαταστάσεις, η αρχιτεκτονική και η ψηφιακή τέχνη, που βρίσκουν, έτσι, δίαυλο επικοινωνίας με τη μουσική -την τέχνη που διακρίνεται για την «καθαρότητα» και την αυτονομία των εκφραστικών της μέσων. Τα ανωτέρω μας παραπέμπουν στην ιδέα του ολοκληρωμένου έργου τέχνης, όπως είχε προταθεί από τον Ρίχαρντ Βάγκνερ, που αξίωνε την ένωση οπτικών, ακουστικών και άλλων αισθητηριακών δεδομένων.
Υπάρχει κάποια σύνδεση της συναισθησίας με τη δημιουργικότητα;
Πιστεύεται ότι η συναισθησία είναι πιο συχνή στους καλλιτέχνες, τους ποιητές και τους συγγραφείς από ό,τι στον υπόλοιπο πληθυσμό. Η αλήθεια είναι ότι δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς έναν συναισθητικό να μην έχει καλλιτεχνική φύση, διότι η συναισθησία είναι στενά συνδεδεμένη με το χρώμα, τη συμμετρία και το συναίσθημα.
Έχει υποστηριχθεί, πράγματι, η άποψη ότι υπάρχει ισχυρή σύνδεση, αφενός μεταξύ της συναισθησίας, αφετέρου της δημιουργικότητας και της τέχνης, της ικανότητας συνειρμών μεταξύ τυπικά ανόμοιων στοιχείων, της έντονης φαντασίας (ιδιαίτερα της οπτικής φαντασίας) και της τάσης για ονειροπόληση. Έχει αρχίσει, μάλιστα, να αναπτύσσεται «αγορά» για την προώθηση συναισθητικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για τη βελτίωση της δημιουργικότητας και της μνήμης και ως μορφή ψυχοθεραπείας. Είναι αξιοπερίεργο ότι ακόμη και συναισθητικοί φαίνεται να αναζητούν τρόπους να ενισχύσουν τις συναισθητικές εμπειρίες τους, με σκοπό να αυξήσουν το καλλιτεχνικό τους έργο. Δεν υπάρχει ακόμη επιστημονική βάση για τον ισχυρισμό ότι η εκπαίδευση στη συναισθησία είναι δυνατόν να κάνει κάποιον πράγματι συναισθητικό με όλα τα πλεονεκτήματα (και τα μειονεκτήματα) -κάτι που δεν αποκλείει την πιθανότητα η συναισθησία να μαθαίνεται με την κατάλληλη εκπαίδευση.
Μία ενδιαφέρουσα μαρτυρία
Ο Ν. Γ. γνωρίζει ότι έχει συναισθησία, είναι ευφυής, γνώστης του νευρικού συστήματος και μουσικός. Κατά συνέπεια, η μαρτυρία του έχει ιδιαίτερη σημασία. Ιδού ένα μικρό απόσπασμα από την περιγραφή που ο ίδιος κάνει για τη συναισθησία του:
«Τη συναισθησία την αναγνωρίζω ως υπαρκτή κατάσταση στον εγκέφαλό μου. Πριν ακόμα έρθω σε επαφή με τον όρο, θυμάμαι σαν παιδί να συσχετίζω τη νότα Φα με το κόκκινο χρώμα, αυτό του αρτηριακού αίματος. Άρχισα να αντιλαμβάνομαι ότι είμαι συναισθητικός στο Λύκειο, όταν μελετούσαμε τις δευτεροβάθμιες εξισώσεις (). Στο τριώνυμο του πρώτου μέλους το α ήταν κόκκινο, το β μπλε και το γ θαμπό πορτοκαλί. Το x είχε ένα ασαφές χρυσοκίτρινο χρώμα, που δυσκολεύομαι να περιγράψω. Πολλές από τις συναισθητικές μου εμπειρίες εκδηλώνονται κατά το στάδιο της υπναγωγίας (τη μεταβατική φάση από την εγρήγορση στον ύπνο), ακούγοντας μουσική. Από τότε που διαπίστωσα ότι έχω συναισθησία, προσπαθώ να αιτιολογήσω τους συναισθητικούς συσχετισμούς μου. Γιατί η Φα να είναι κόκκινη και όχι κάποιο άλλο χρώμα; Στο συγκεκριμένο παράδειγμα θυμάμαι ένα ερέθισμα, που μάλλον ήταν καθοριστικό ̇ σε μια παιδική θεατρική παράσταση που παρακολούθησα όλες οι νότες της μουσικής είχαν προσωπικότητες και η κυρία Φα φορούσε ένα κόκκινο φουστάνι. Για άλλους συναισθητικούς συσχετισμούς δεν μπορώ να προσδιορίσω τη στιγμή ή τον τρόπο που διαμορφώθηκαν. Ωστόσο, παραμένουν έντονοι στην αντίληψή μου για τον κόσμο, διότι σχεδόν πάντα στηριγμένος σε αυτούς ο εγκέφαλός μου κατανοεί τις καταστάσεις που αντιμετωπίζει».
Στο μάθημα επιλογής Εγκέφαλος και τέχνη αναφέρθηκα στη συναισθησία και έδωσα ένα παράδειγμα γραφημο→χρωματικής συναισθησίας, λέγοντας ότι το γράμμα «Α», λόγου χάριν, μπορεί για κάποιους συναισθητικούς να έχει κόκκινο χρώμα. Τότε, ο Ν. Γ. με σταμάτησε και, με έκδηλη δυσφορία και σύγχυση, είπε: «Μην το λέτε αυτό, το “Α” δεν μπορεί ποτέ να έχει κόκκινο χρώμα…».
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα
Ο Θανάσης Ντινόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Κτηνιατρικής του Α.Π.Θ. Διετέλεσε Πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής (δύο θητείες) και της Ελληνικής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες, μέλος της Επιτροπής Ερευνών του Α.Π.Θ., μέλος της ομάδας εργασίας για τη σύνταξη του Εσωτερικού Κανονισμού του Α.Π.Θ., μέλος της International Committee of Veterinary Gross Anatomical Nomenclature (INVGAN), Αναπληρωτής Πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής και επί μια δωδεκαετία Διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομικής και Ιστολογίας. Μετεκπαιδεύτηκε κατ’ επανάληψη στο Department of Anatomy and Developmental Biology του University College London.
Πέρα από ανατομική και ιστολογία, με έμφαση στο νευρικό σύστημα, δίδαξε τα μαθήματα επιλογής Εγκέφαλος και τέχνη και Σφάλματα της Εξέλιξης και Δαρβινικές Πλάνες, καθώς και θέματα της ειδικότητάς του σε τμηματικά και διατμηματικά μεταπτυχιακά προγράμματα του Α.Π.Θ. και του ΠΑ.ΜΑΚ.
Είναι συγγραφέας 46 άρθρων, τα περισσότερα δημοσιευμένα σε έγκυρα διεθνή νευροεπιστημονικά περιοδικά, και 72 ανακοινώσεων και ομιλιών σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια.
Το βιβλίο «Συναισθησία ή το ημερολόγιο γράφει μπλε Ιουλίου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρισιάνου. Περισσότερες πληροφορίες: www.parisianou.gr
