Πολλές ιστορίες για τις επιστήμες και τον κόσμο τις λέμε μέσα από ντοκιμαντέρ και εκπομπές. Ο φακός της κάμερας, μέσα από τον οποίο αποτυπώνουμε την πραγματικότητα, είναι ο φακός των γεγονότων, ο φακός των τεκμηρίων, ο φακός της «αλήθειας». Είναι, όμως, ακριβώς έτσι;
Είναι αλήθεια ότι τα θεμέλια της σχέσης μεταξύ επιστήμης και ντοκιμαντέρ βρίσκονται στη σχέση μεταξύ κάμερας και πραγματικότητας. Η κάμερα, επί της ουσίας, είναι ένα επιστημονικό όργανο που αποτυπώνει τα πράγματα ως έχουν. Αυτή η σχέση, ωστόσο, δεν προέκυψε αναπόφευκτα επειδή εξελίχθηκαν οι τεχνολογίες φωτογράφησης. Αντιθέτως, η σχέση επιστήμης και ντοκιμαντέρ είναι ένα κομμάτι μόνο των κοινωνικών διαδικασιών ενσωμάτωσης της φωτογραφίας σε μια σειρά από τεχνολογίες παρατήρησης και καταγραφής της πραγματικότητας. Αυτές οι τεχνολογίες ενσωματώθηκαν στις επιστημονικές πρακτικές και έγιναν μέρος της μελέτης της φύσης. Τα πιο εμβληματικά παραδείγματα είναι του τηλεσκοπίου και του μικροσκοπίου.
Τόσο το τηλεσκόπιο όσο και το μικροσκόπιο, όμως, δεν αποτυπώνουν απλώς την πραγματικότητα αλλά αποτελούν το μέσο για την επινόηση μιας συγκεκριμένης αντίληψης για τη φύση. Θυμίζουμε χαρακτηριστικά την περίπτωση του Γαλιλαίου, όπου αρκετοί αντίπαλοι των απόψεών του θεωρούσαν ότι αντικρίζουν διαφορετικά αντικείμενα από εκείνα που αντίκριζε ο Γαλιλαίος, ενώ ακόμη και αν συμφωνούσαν σε όσα παρατηρούσε δεν συμφωνούσαν απαραίτητα με την κοσμολογική του θεώρηση και τις ερμηνείες που έδινε για την παρατηρούμενη πραγματικότητα. Με έναν παρόμοιο τρόπο, ένα ντοκιμαντέρ μεσολαβεί ανάμεσα στους ανταγωνιστικούς ισχυρισμούς της επιστημονικής και της καθημερινής κατανόησης που έχουμε για τον κόσμο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε όσα βλέπουμε μέσα από τον φακό. Σημαίνει ότι η εικόνα από μόνη της δεν μπορεί να εγγυηθεί την αλήθεια. Αυτό που είναι πιο σημαντικό είναι το πλαίσιο εντός του οποίου παρουσιάζεται η φωτογραφία.
Τι εννοούμε όταν λέμε ότι ένα ντοκιμαντέρ καταγράφει πιστά την πραγματικότητα; Τι είναι αυτό που πραγματικά υπάρχει εκεί έξω για να καταγράψει; Είναι δυνατόν να παρουσιαστεί χωρίς τη χρήση γλωσσικών εργαλείων ή άλλων κινηματογραφικών τεχνικών; Προφανώς, κάτι τέτοιο είναι αδύνατο. Κάθε αφήγηση συνιστά ταυτόχρονα επινόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η πραγματικότητα δεν είναι μία και αμετακίνητη. Το ίδιο ισχύει και για τις επιστήμες, οι οποίες δεν είναι παρά συστήματα συγκρότησης μιας συγκεκριμένης εικόνας για τον κόσμο. Υπό αυτό το πρίσμα, τόσο οι επιστήμες όσο και ένα ντοκιμαντέρ αποτελούν αφηγήσεις με συγκεκριμένο ιδεολογικό περιεχόμενο, το οποίο εξαρτάται από μια ενδεχομενική ιστορικότητα. Και η ιστορικότητα αυτή, εν προκειμένω, έχει συγκροτήσει ως κυρίαρχο αφήγημα για τις επιστήμες ότι είναι αντικειμενικές και ιδεολογικά ουδέτερες.
Στο σύγχρονο ντοκιμαντέρ κυριαρχούν τα ψηφιακά παραγόμενα γραφικά και εφέ (CGI). Τα ψηφιακά παραγόμενα γραφικά δεν δείχνουν απλώς πώς είναι τα πράγματα αλλά τα ίδια τα γραφικά αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της κατασκευής της επιστήμης. Πρόκειται για μία παρατήρηση που έχει γίνει και από φιλοσόφους και κοινωνιολόγους της επιστήμης, όπως οι Latour, Lynch και Woolgar. Οι ίδιοι οι επιστημονικοί ισχυρισμοί εξαρτώνται εγγενώς από το πώς παρουσιάζονται. Το εικονογραφικό αποτέλεσμα, που υποτίθεται απλώς χρησιμεύει για να πιστοποιήσει και να αποτυπώσει αυτό που πραγματικά συμβαίνει, είναι μέρος της επιστημονικής διαδικασίας και εργαλείο συγκρότησης της ίδιας της επιστήμης.
Ας αναφερθούμε σε μια αρκετά διάσημη εκπομπή ντοκιμαντέρ. Πρόκειται για το Walking with Dinosaurs (Περπατώντας με τους Δεινόσαυρους) που βγήκε στον αέρα το 1999. Αποτελεί ορόσημο και σημείο καμπής για τα ντοκιμαντέρ και έχει μελετηθεί από αρκετούς ερευνητές. Στο ντοκιμαντέρ γίνεται μια προσπάθεια ανακατασκευής και προσομοίωσης των προϊστορικών χρόνων και των πλασμάτων που ζούσαν τότε. Οι θεατές έχουν την αίσθηση ότι παρακολουθούν τους δεινόσαυρους στο φυσικό τους περιβάλλον. Αυτό που ξεχνάμε όταν βλέπουμε τόσο εντυπωσιακά ντοκιμαντέρ είναι ότι οι δεινόσαυροι έζησαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, δεν τους έχουμε δει ποτέ και δεν γνωρίζουμε πώς ήταν όσο ζούσαν. Επομένως, τι είναι αυτό που βλέπουμε στα ντοκιμαντέρ; Βλέπουμε πώς αποτυπώνονται οπτικά και ηχητικά οι έρευνες και οι θεωρητικοί ισχυρισμοί, που αρκετές φορές αποτελούν υποθέσεις, των παλαιοντολόγων. Αυτό που κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρουσα την περίπτωση του συγκεκριμένου ντοκιμαντέρ είναι τα μέρη που επιλέχθηκαν να γίνουν γυρίσματα. Επρόκειτο για τη Χιλή, την Καλιφόρνια και τη Νέα Καληδονία. Σε αυτά τα μέρη δεν έχουν βρεθεί απολιθώματα δεινοσαύρων αλλά είναι μέρη που θεωρούμε ότι μοιάζουν με τους βιότοπους που, ενδεχομένως, ζούσαν τα προϊστορικά πλάσματα. Επίσης, η κίνηση των πλασμάτων αποτελεί από μόνη της μια υπόθεση, η οποία πηγάζει από την αναλογική σύγκριση με πλάσματα που γνωρίζουμε. Δεν υπάρχει, δηλαδή, καμία απολύτως βεβαιότητα για όσα βλέπουμε. Στη συγκεκριμένη παραγωγή εργάστηκαν πάνω από εκατό επιστήμονες, οι οποίοι ήταν σε στενή συνεργασία με τους τεχνικούς των ειδικών εφέ. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι οι τεχνικοί βοηθούσαν τους επιστήμονες να «αποδείξουν» πώς μπορεί να περπατάει και να κινεί τα άκρα του ένας δεινόσαυρος, καθώς και πώς μπορεί να μάχεται με άλλους δεινοσαύρους. Οι τεχνικοί, με άλλα λόγια, βοήθησαν τους επιστήμονες να τεκμηριώσουν τους ισχυρισμούς τους με τα ίδια ακριβώς εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για να παράγουν ένα οπτικό υπερθέαμα, το οποίο είχε ως κύριο στόχο να εντυπωσιάσει το κοινό. Κυριολεκτικά μιλώντας, οι επιστήμονες μάθαιναν από τους τεχνικούς των ειδικών εφέ.
Οι νέες τεχνολογίες δεν λειτουργούν αποκλειστικά ως εργαλεία διάχυσης ή εκλαΐκευσης. Αντιθέτως, συμβάλλουν με έναν ενεργό και συμπληρωματικό τρόπο στη διαμόρφωση της επιστημονικής γνώσης. Κάθε ματιά που ρίχνουμε μέσα από τον φακό, είτε της κάμερας είτε κάποιου άλλου επιστημονικού οργάνου, συνιστά επινόηση της πραγματικότητας. Τα νοήματα που εκφέρουμε μπορεί να λένε την αλήθεια αλλά δεν λένε την αλήθεια ανεξάρτητα από τα γλωσσικά εργαλεία που χρησιμοποιούμε. Και αυτά τα γλωσσικά εργαλεία καθορίζουν την απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα και όσα επινοούμε για να την περιγράψουμε και να την ερμηνεύσουμε.
Πηγές:
Campbell, V. (2016). Science, entertainment and television documentary. London: Springer.
Dijck, J. V. (2006). Picturizing science: The science documentary as multimedia spectacle. International Journal of Cultural Studies, 9, 5-24.
