Ιστορίες εξέλιξης και επιβίωσης στο αστικό περιβάλλον
Το ανθρώπινο αποτύπωμα είναι τόσο εμφανές και αδιαμφισβήτητο που δύσκολα μπορεί κανείς να φανταστεί πλέον κάποια γωνιά στη Γη ή κάποιο οργανισμό που να μην επηρεάζεται άμεσα ή έμμεσα από τον άνθρωπο. Η καταστροφή των δασών, η αστικοποίηση, η εντατικοποίηση της γεωργίας, η ρύπανση, η κλιματική αλλαγή και εν τέλει όλοι οι παράγοντες που συντελούν στην περιβαλλοντική κρίση, έχουν αλλάξει και παραμορφώσει το φυσικό περιβάλλον με συνέπειες οδυνηρές για τον πλανήτη μας.
Εύλογα, λοιπόν, ο συγγραφέας του βιβλίου «Ο Δαρβίνος πάει στην πόλη» Μέννο Σχίλτχαϋζεν, χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ως τον «απόλυτο μηχανικό οικοσυστημάτων της φύσης»*. Ο άνθρωπος επηρεάζει και μεταμορφώνει το φυσικό περιβάλλον σε τέτοιο βαθμό ώστε να ισοπεδώνονται οικοσυστήματα και να δημιουργούνται συνεχώς νέα. Ανάμεσα στα νέα οικοσυστήματα, με τις πολύ διαφορετικές συνθήκες και αλληλεπιδράσεις, είναι και οι πόλεις. Σε αυτά τα οικοσυστήματα, τα «αστικά», το τεχνητό συναντά το φυσικό και το υποκαθιστά και έτσι προκύπτουν νέες οικολογικές σχέσεις, οι οποίες, σύμφωνα με τον συγγραφέα, αξίζουν την προσοχή μας.
Ο Μέννο Σχίλτχαϋζεν είναι εξελικτικός βιολόγος και ερευνητής στο Κέντρο Βιοποικιλότητας Naturalis στην πόλη Leiden της Ολλανδίας. Με το βιβλίο του επιχειρεί να αναλύσει τις απροσδόκητες οικολογικές σχέσεις που αναπτύσσονται στα αστικά περιβάλλοντα, άλλοτε μέσα από επιστημονικές εξηγήσεις, άλλοτε συνειρμικά και βιωματικά, αλλά πάντα με ευφάνταστο τρόπο. Η γραφή του, κατανοητή για τον μη εξειδικευμένο αναγνώστη, αποπνέει μια αισιόδοξη ματιά για τη ζωή που συναντάμε ακόμα και στα πιο παραμορφωμένα, από την ανθρώπινη παρέμβαση, μέρη.
Το βιβλίο του αποτελεί, λοιπόν, μια περιπλάνηση στον κόσμο των ζωντανών οργανισμών που αποικεί, επιβιώνει και εξελίσσεται στα τεχνητά ανθρωπογενή περιβάλλοντα. Παρακινημένος από την αγάπη του για τη φύση, ο συγγραφέας μας μεταφέρει σε έναν αθέατο κόσμο που μπορεί να βρίσκεται ακριβώς δίπλα μας, στις υπόγειες σήραγγες του μετρό, στα πάρκα ανάμεσα στις μεγαλουπόλεις, στις νησίδες πρασίνου όπου φυτά και ζώα προσπαθούν να επιβιώσουν περιτριγυρισμένα από τσιμέντο. Στις είκοσι ιστορίες που κατανέμονται σε τέσσερις ενότητες, ο συγγραφέας παραθέτει παραδείγματα ζώων και φυτών που κατάφεραν να επιβιώσουν και να δημιουργήσουν τις δικές τους κοινότητες, ορισμένες φορές κάτω από τη μύτη μας. Μαθαίνουμε για το κουνούπι του Λονδρέζικου Υπόγειου Σιδηροδρόμου Culex molestus που άλλαξε διατροφικές και αναπαραγωγικές συνήθειες για να επιβιώσει στις σκοτεινές και αχανείς σήραγγες. Ο συγγραφέας μας μυεί στα μυστικά της εξέλιξης και της επιβίωσης των φυτών, άλλοτε εισαγόμενων και άλλοτε ενδημικών, που στολίζουν τις γκρίζες γωνιές των μεγαλοπούλεων. Ερχόμαστε σε επαφή με τα φυτά που φυτρώνουν κυριολεκτικά δίπλα στο τσιμέντο, στους η φτέρη Pteris multifada που συναντάται στις χαραμάδες χώματος ανάμεσα στις πλάκες των πεζοδρομίων ή για τα απομεινάρια των τροπικών δασών που κατακερματίστηκαν από την αστικοποίηση.
Ανάμεσα στις ιστορίες επιβίωσης στα αστικά οικοσυστήματα ξεχωρίζει η εξελικτική πορεία των σπιτικών κορακιών που συναντώνται στις πόλεις των τροπικών, αλλά έχουν κατορθώσει να εποικίσουν και τις πιο ψυχρές -αστικές πάντα- περιοχές. Μαθαίνουμε για την τραγική ιστορία καταδίωξης και εξολόθρευσής τους από κρατικές υπηρεσίες στο Ρόττερνταμ και για τις μυστικές τους κρυψώνες στα πιο πολύβουα μέρη της πόλης. Πληροφορούμαστε, επίσης, για κάποια πολύ επιτυχημένα παραδείγματα άγριων ζώων που κατοικούν πλέον τα αστικά κέντρα. Παρασιτικές σφήκες, μυρμήγκια και σκαθάρια αλλά και αλεπούδες και κογιότ, όλα προσαρμοσμένα επιτυχώς στα αστικά οικοσυστήματα παρελαύνουν από τις σελίδες του βιβλίου. Κάποια μάλιστα είδη, όπως το σπουργίτι Passer domesticus, το βραχοπερίστερο Columba livia, ο κοριός Cimex lectularius ή η αράχνη των κελαριών Pholcus phalangioides, φαίνεται ότι πληρούσαν τις προϋποθέσεις για γρήγορη και επιτυχημένη προσαρμογή στο περιβάλλον των πόλεων. Παράλληλα ο συγγραφέας εξηγεί πως οι θόρυβοι της πόλης, η φωτορύπανση, η ρυμοτομία της αλλά και η διατροφή των ανθρώπων έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσαρμογή των ζώων και στη διαμόρφωση τελικά της πανίδας των αστικών βιοτόπων.
Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας αναδεικνύει τις πολύ ισχυρές επιλεκτικές πιέσεις που ασκούν τα αστικά περιβάλλοντα στους ζωντανούς οργανισμούς που κάποιες φορές διαψεύδουν ακόμα και τον Δαρβίνο, αφού καθιστούν την εξελικτική θεωρία μια πολύ πιο γρήγορη χρονικά διαδικασία απ’ όσο είχε διατυπώσει ο ίδιος ο θεμελιωτής της. Στο βιβλίο περιγράφονται παραδείγματα ζώων και φυτών των οποίων η εξέλιξη είναι εντυπωσιακά γρήγορη και εύκολα παρατηρήσιμη. Μέσα από ιστορικές αναφορές και εύστοχα παραδείγματα, με χαρακτηριστικότερο τους παπαγάλους των πάρκων του Παρισιού, διαπιστώνουμε πως επιδρά ο κατακερματισμός του αστικού χώρου στα είδη. Η δύναμη της φυσικής επιλογής επιδρά σε τόσο έντονο βαθμό και αρκετά γρήγορα ώστε να παρατηρείται διαφορετική εξελικτική πορεία ακόμα και ανάλογα με το μέρος το οποίο αποικούν τα είδη μέσα στην πόλη. Έτσι εξηγείται η αιτία και ο τρόπος με τον οποίο οι τεχνητές υποδομές, όπως τα κτήρια και οι δρόμοι, ενισχύουν τον κατακερματισμό του χώρου και μπορεί να οδηγούν σε απώλεια της βιοποικιλότητας. Από την περιγραφή των αστικών οικοσυστημάτων δεν λείπει η αναφορά των δραματικών επιπτώσεων των βλαβερών ρύπων στους οργανισμούς που ζουν σε αυτά αλλά και των προσαρμογών που ορισμένοι έχουν αναπτύξει για να ανταπεξέλθουν. Επίσης αναφέρονται οι συνεχείς αλληλεπιδράσεις, οι πολύπλοκες συμπεριφορές και η διαρκής εξελικτική διαδικασία των ειδών μέσα στο μεταβαλλόμενο αστικό περιβάλλον αλλά και η ανεκτικότητα που εκδηλώνουν απέναντι στον άνθρωπο.
Ο συγγραφέας με βαθιά κατανόηση των συνεπειών της ανθρώπινης παρέμβασης στη φύση, γράφει για τα ζώα που συναντάμε πλέον μόνο βαλσαμωμένα στα μουσεία φυσικής ιστορίας επισημαίνοντας ότι μοιραία θα εξαφανιστεί οποιοδήποτε ζώο ή φυτό δεν κατορθώσει να προσαρμοστεί στο ανθρωπογενές, τεχνητό περιβάλλον. Γράφει επιπρόσθετα, για την ανάγκη παρατήρησης, καταγραφής και συστηματικής μελέτης των ειδών που επιβιώνουν στους αστικούς βιοτόπους που πρέπει να αποτελεί συλλογική υπόθεση και ευθύνη.
* Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης τον Ιανουάριο 2021.
