Παρότι η Βιοϊατρική αποτελεί ένα από τα πιο δραστήρια ερευνητικά πεδία, παρότι η γνώση μας και η ικανότητα επέμβασής μας στο ανθρώπινο γονιδίωμα και στο ανθρώπινο σώμα έχουν προχωρήσει σε απίστευτο βαθμό, υπάρχουν ακόμα περιοχές που κρατούν μυστικά. Μια τέτοια περιοχή, ως μη αναμενόταν ίσως από τον μη ειδικό, είναι η ανάπτυξη του ανθρώπινου εμβρύου. Πιο συγκεκριμένα, το χρονικό διάστημα μεταξύ της 14ης και της 28ης ημέρας από τη δημιουργία του ανθρώπινου εμβρύου αποτελεί το λεγόμενο «μαύρο κουτί» της ανάπτυξης. Οι δυο αυτές εβδομάδες είναι ιδιαιτέρως κρίσιμες, διότι τότε γίνεται η πρωταρχική διαφοροποίηση των κυττάρων του ανθρώπινου εμβρύου, της βλαστοκύστης όπως λέγεται, που θα οδηγήσει στη δημιουργία των διαφορετικών ιστών και, σε κατοπινότερα στάδια ανάπτυξης, των διαφορετικών οργάνων του ανθρώπινου σώματος.
Αυτό το κενό γνώσης, οφείλεται κυρίως στο ότι η έρευνα επάνω σε ανθρώπινα έμβρυα ανέκαθεν παρουσίαζε αναπάντητα ηθικά ερωτήματα, με το πιο θεμελιώδες να είναι το πότε μία βλαστοκύστη μετατρέπεται από ένα συνονθύλευμα κύτταρων σε ανθρώπινο ον με αισθήσεις, συνείδηση και δικαιώματα. Εν ίδει απάντησης, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, η επιστημονική κοινότητα ακολουθεί το λεγόμενο «κανόνα των 14 ημερών», με βάση τον οποίο δεν επιτρέπεται η διατήρηση εκτός μήτρας ενός ανθρώπινου εμβρύου πέραν των 14 ημερών από τη δημιουργία του.1 Αυτός ο κανόνας δεν δημιούργησε πάθη μεταξύ των ερευνητών, διότι μόλις το 2016 επιτεύχθηκε τεχνητή διατήρηση ανθρώπινου εμβρύου εκτός μήτρας μέχρι τις 14 μέρες, οπότε και το πείραμα έπρεπε να διακοπεί με καταστροφή των βλαστοκύστεων.
Από το κοντινό 2016 η συζήτηση, για τον κανόνα των 14 ημερών, επανήλθε στο προσκήνιο διχάζοντας επιστήμονες, βιοηθικούς και δημοσιολόγους. Αναμένεται, μάλιστα, να κορυφωθεί με αφορμή την έκδοση των νέων οδηγιών για την έρευνα επάνω στα βλαστοκύτταρα, που εκδόθηκε στα τέλη Μαΐου από τη Διεθνή Εταιρεία Έρευνας για τα Βλαστοκύτταρα.2 Με βάση τις πολυαναμενόμενες και, κατά πως φαίνεται, πολύκροτες οδηγίες, ο κανόνας των 14 ημερών θα ατονήσει· με άλλα λόγια, θα επιτρέπεται η διατήρηση ανθρώπινων εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς εκτός μήτρας για μέχρι και 28 ημέρες. Τα επιχειρήματα κατά και υπέρ της κατάργησης του κανόνα των 14 ημερών παρουσιάζονται ακροθιγώς παρακάτω.
Τα κατά
Σημαντική μερίδα της ερευνητικής κοινότητας υποστηρίζει ότι στις 14 ημέρες το έμβρυο αποκτά ανθρώπινη υπόσταση, για ποικίλους λόγους: (α) διότι το έμβρυο δεν μπορεί να διαιρεθεί από εκεί και πέρα σε δύο οντότητες, να οδηγήσει δηλαδή στη δημιουργία ομοζυγωτικών διδύμων, (β) διότι τότε ξεκινάει να δημιουργείται ο νωτιαίος μυελός, οπότε ενδέχεται να νιώθει πόνο, (γ) διότι τα κύτταρα που το απαρτίζουν χάνουν την ικανότητά τους να διαφοροποιούνται σε οποιοδήποτε άλλο είδος κυττάρου - παύουν να είναι δηλαδή ολοδύναμα κύτταρα (pluripotent cells). Υπάρχει, βεβαίως, η μη επιστημονική μα πλήρως κατανοητή αιτιολόγηση ότι η επέκταση του κανόνα των 14 ημερών θα είναι το πρώτο βήμα σε μια ατέρμονη σειρά περαιτέρω επεκτάσεων, που θα μπορούσαν θεωρητικά να οδηγήσουν στην ανάπτυξη ενός πλήρως αναπτυγμένου εμβρύου εκτός μήτρας.
Τα υπέρ
Η περίοδος μεταξύ της 14ης και 28ης ημέρας θεωρείται κρίσιμη για την κατανόηση της έναρξης διαφοροποίησης των κυττάρων που απαρτίζουν την βλαστοκύστη, την έναρξη δηλαδή σχηματισμού του νευρικού συστήματος και των οργάνων του ανθρώπινου σώματος. Αυτό ενδέχεται να βοηθήσει στην ερμηνεία δημιουργίας εκ γενετής ανωμαλιών, στην αύξηση της επιτυχίας της εξωσωματικής γονιμοποίησης, καθώς και στην πληρέστερη κατανόηση της διαδικασίας εμφύτευσης της βλαστοκύστης στη μήτρα και, συνεπακόλουθα, στο ενδεχόμενο μείωσης παλίνδρομων κυήσεων.
Επίσης, διατήρηση του ανθρώπινου εμβρύου πάνω από 14 ημέρες θεωρείται ότι θα βοηθήσει την έρευνα επάνω στη σύλληψη μέσω γαμετών (ωαρίων και σπερματοζωαρίων) που έχουν προκύψει από βλαστοκύτταρα. Κάτι τέτοιο αναμένεται να προσφέρει τέκνα με κοινό γενετικό υλικό με εκείνο των γονέων στις περιπτώσεις ομοφυλόφιλων ή στείρων ζευγαριών. Ακόμα, εγκατάλειψη του κανόνα των 14 ημερών θεωρείται ότι μπορεί να επεκτείνει τα όρια γενετικής επέμβασης σε έμβρυα, έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται γενετικές ασθένειες, όπως η νόσος Huntington - μία χρόνια νευροεκφυλιστική ασθένεια του εγκεφάλου.
Ένας ακόμα λόγος βρίσκεται στην πρωτοποριακή έρευνα που γίνεται επάνω στην κατασκευή «συνθετικών» εμβρύων. Ανθρώπινα ολοδύναμα βλαστοκύτταρα μπορούν να καλλιεργηθούν στο εργαστήριο, για να παραχθούν αυτό-οργανούμενες κυτταρικές δομές με χαρακτηριστικά που προσομοιάζουν στην ανθρώπινη βλαστοκύστη. Οι τεχνητές αυτές δομές ονομάζονται gastruloids. Οι δομές αυτές, με άλλα λόγια, προσφέρουν την προοπτική δημιουργίας εμβρύων, παρακάμπτοντας τη μεσολάβηση ωαρίου και σπερματοζωαρίου, κάτι που θα μπορούσε να αποτελέσει μία ανεξάντλητη πηγή εμβρύων για ερευνητικούς σκοπούς. Για να επιβεβαιωθεί μια τέτοια προοπτική θα απαιτηθεί συγκριτική μελέτη της ανάπτυξης φυσικού και συνθετικού εμβρύου για πάνω από 14 ημέρες.
Πού είναι ο άνθρωπος;
Τα ηθικά, επιστημονικά και νομικά ζητήματα που εγείρονται είναι σημαντικά, αλλά όχι καινοφανή. Σχετίζονται με τις απαντήσεις που δίνουμε ως κοινωνίες σε ερωτήματα, όπως το πότε ακριβώς η βλαστοκύστη μετατρέπεται σε άνθρωπο. Φαίνεται ότι σημαντική μερίδα επιστημόνων είναι πρόθυμη να «απαλλαγεί» από το φράγμα των 14 ημερών. Η επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί είναι πειστική και πιεστική. Πρέπει όμως να αναφερθεί ότι οι ενστάσεις που έρχονται από την πλευρά της Βιοηθικής απλώς παραπέμπονται στις καλένδες της εμβρυικής ανάπτυξης· μόλις για δύο εβδομάδες θα έλεγε κανείς με μια κάποια δόση μαύρου χιούμορ. Πιο σημαντικό ίσως είναι ότι υπάρχει η διάχυτη αίσθηση στην αντίπαλη όχθη της επιστημονικής κοινότητας, ότι τα επιχειρήματα κατάργησης του κανόνα των 14 ημερών είναι απλώς προσχήματα, για να ικανοποιηθεί η επιστημονική περιέργεια. Εμείς θα προσθέταμε ότι φαντάζει μάλλον απίθανο η όλη συζήτηση που οδήγησε στην αναθεώρηση του κανόνα των 14 ημερών να έμεινε ανεπηρέαστη από τις επιδράσεις και τα συμφέροντα των μεγάλων εταιριών βιοτεχνολογίας και φαρμακευτικής.
Short Bio:
Ο Π. Κάβουρας, Δρ. Φυσικός, είναι ερευνητής στη Σχολή Χημικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
1 Ο κανόνας των 14 ημερών εφαρμόζεται σε Ιαπωνία, Ινδία, Ισπανία, Καναδά, Κίνα, και Μεγάλη Βρετανία, ενώ δεν εφαρμόζεται σε χώρες όπως η Βραζιλία και η Γαλλία. Αξίζει να σημειωθεί ότι Αυστρία, Γερμανία, Ιταλία, Ρωσία και Τουρκία απαγορεύουν εντελώς την έρευνα στα ανθρώπινα έμβρυα.
2 ISSCR Guidelines for Stem Cell Research and Clinical Translation, International Society for Stem Cell Research (May 2021) https://www.isscr.org/policy/guidelines-for-stem-cell-research-and-clinical-translation
