Το ζήτημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παραμένει επίκαιρο και η αντιμετώπισή του απαιτεί διευρυμένες συνεργασίες, τόσο θεσμικές όσο και επιστημονικές. Η Δρ. Ελένη Μιχαλοπούλου, μέλος του «Global Future Council» του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, μιλάει στο Πρίσμα και στον Δημήτρη Πετάκο για τις νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο πλανήτης σε σχέση με την ατμοσφαιρική ρύπανση και αναφέρεται στις δράσεις του Συμβουλίου.
1. Τι είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση και πόσο πολυπαραγοντικές είναι οι αιτίες της1;
Η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλείται από αέρια και σωματίδια που εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα από ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως οι μεταφορές, η βιομηχανία και η γεωργία μεταξύ άλλων. Υπάρχουν, όμως, και φυσικές πηγές που συμβάλλουν στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι εκπέμπονται απευθείας από μια πηγή (πρωτογενείς ρύποι) ή μπορούν να σχηματιστούν από χημικές αντιδράσεις στην ατμόσφαιρα (δευτερογενείς ρύποι). Όταν οι συγκεντρώσεις αυτών των ουσιών φθάνουν σε κρίσιμα επίπεδα στον αέρα, έχουμε επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, τα ζώα, τα φυτά και τα οικοσυστήματα, αλλά και επιπτώσεις όπως η διάβρωση των υλικών, των κτίριων και χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς.
Κάποιοι από τους κυριότερους ρύπους που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία είναι τα αιωρούμενα σωματίδια, το όζον σε επίπεδο εδάφους (O₃) και το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ₂). Τα λεπτά σωματίδια που βλάπτουν την ανθρώπινη υγεία είναι γνωστά ως PM2.5 (σωματίδια με διάμετρο μικρότερη των 2,5 μικρομέτρων), τα οποία μπορούν να διεισδύσουν βαθιά στους πνεύμονες και να περάσουν στην κυκλοφορία του αίματος επηρεάζοντας διαφορετικά όργανα και σωματικές λειτουργίες. Αυτά τα σωματίδια εκπέμπονται είτε άμεσα είτε σχηματίζονται στην ατμόσφαιρα από πολλούς διαφορετικούς εκπεμπόμενους ρύπους (π.χ. αμμωνία (NH₃) και πτητικές οργανικές ενώσεις (VOCs)).
Το τροποσφαιρικό όζον (O₃) είναι ένας σημαντικός ρύπος. Προκαλεί ερεθισμό στους πνεύμονες και εμποδίζει την ανάπτυξη των φυτών. Είναι, επίσης, ένα ισχυρό αέριο του θερμοκηπίου. Το O₃ σχηματίζεται στην τροπόσφαιρα, κοντά στην επιφάνεια της Γης, όταν ορισμένοι πρόδρομοι ρύποι αντιδρούν παρουσία του ηλιακού φωτός. Το μεθάνιο (CH₄), είναι υπεύθυνο για ένα σημαντικό τμήμα του σχηματισμού του O₃. Το τροποσφαιρικό όζον είναι διαφορετικό από το όζον στην ανώτερη ατμόσφαιρα (στρατόσφαιρα), το οποίο μας προστατεύει από το υπεριώδες φως από τον ήλιο.
2. Γιατί είναι σημαντικό να αντιμετωπιστεί η ατμοσφαιρική ρύπανση; Τι είδους αντίκτυπο έχει, όχι μόνο στις κοινωνίες μας αλλά και στα διαφορετικά οικοσυστήματα;
Η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι παντού. Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε περιοχές με υψηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης που βλάπτει την ανθρώπινη υγεία και ευημερία, μειώνει την ποιότητα ζωής και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την οικονομία. Οι επιπτώσεις αυτές επηρεάζουν δυσανάλογα τους πλέον ευάλωτους ανθρώπους και κοινότητες. Είναι ο μεγαλύτερος περιβαλλοντικός κίνδυνος για τη δημόσια υγεία παγκοσμίως. Οι άνθρωποι παντού εκτίθενται στην ατμοσφαιρική ρύπανση, στον χώρο εργασίας, κατά τη διάρκεια των ταξιδιών και στα σπίτια τους. Η έκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί περίπου επτά εκατομμύρια πρόωρους θανάτους κάθε χρόνο, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ).
Είναι πολύ σημαντικό να τονίσουμε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί ένα πρόβλημα που μπορεί να επιλυθεί και τα πιο εύπορα έθνη έχουν βελτιώσει σημαντικά την ποιότητα του αέρα τους τις τελευταίες δεκαετίες. Ωστόσο, η ατμοσφαιρική ρύπανση ακόμη επηρεάζει άνισα τους ανθρώπους στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος. Σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, η εξάρτηση από το ξύλο και άλλα στερεά καύσιμα, όπως ο ακατέργαστος άνθρακας για το μαγείρεμα και τη θέρμανση, και η χρήση της κηροζίνης για τον φωτισμό αυξάνουν την ατμοσφαιρική ρύπανση στα σπίτια, βλάπτοντας την υγεία εκείνων που εκτίθενται. Εκτιμάται ότι περισσότεροι από 2,7 δισεκατομμύρια άνθρωποι βασίζονται σε αυτούς τους τύπους καυσίμων. Οι περισσότερες από τις επιπτώσεις γίνονται αισθητές σε μέρη της Ασίας και της υποσαχάριας Αφρικής, όπου η καύση βιομάζας για μαγείρεμα είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη.
Ενώ οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία είναι κρίσιμο ζήτημα και αποτελεί προτεραιότητα, η ατμοσφαιρική ρύπανση επηρεάζει σημαντικά πολλούς και διαφορετικούς τύπους οικοσυστημάτων και μειώνει τις αποδόσεις των καλλιεργειών και την υγεία των δασών. Η μείωση των επιπτώσεων στην υγεία και στο περιβάλλον αποτελούν αδιαμφισβήτητους στόχους. Υπάρχει, όμως, και μία επιπλέον διάσταση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς έχει τεράστιο οικονομικό κόστος όσον αφορά την ανθρώπινη υγεία, την απώλεια παραγωγικότητας, τη μείωση της αποδοτικότητας των καλλιεργειών και τη μείωση της ανταγωνιστικότητας μεταξύ διαφορετικών πόλεων. Το παγκόσμιο κόστος στην υγεία το 2016 από την εξωτερική ατμοσφαιρική ρύπανση εκτιμήθηκε ότι ήταν 5,7 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ, που ισοδυναμεί με το 4,8% του παγκόσμιου Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) για εκείνο το έτος.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή;
Η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται στενά με την κλιματική αλλαγή, με πολλά αέρια του θερμοκηπίου και ατμοσφαιρικούς ρύπους να προέρχονται από τις ίδιες πηγές. Πολλοί ατμοσφαιρικοί ρύποι που επηρεάζουν την ανθρώπινη υγεία συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή, επηρεάζοντας τις ζωές των ανθρώπων και καθιστώντας το μέλλον λιγότερο ασφαλές για τις επόμενες γενιές. Τα συντονισμένα μέτρα για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και των αερίων του θερμοκηπίου, όπως αυτά που αφορούν τους βραχύβιους κλιματικούς ρύπους (SLCPs), μπορούν να αποφέρουν μεγάλα οφέλη για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης συνδέεται με την επίτευξη των στόχων βιώσιμης ανάπτυξης (ΣΒΑ), και επηρεάζει άμεσα την επίτευξη του ΣΒΑ 3: Καλή υγεία και ευεξία, ΣΒΑ 7: Προσιτή και καθαρή ενέργεια, SDG 11: Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, και SDG 13: Αλλαγή του κλίματος.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση συζητήθηκε και στο πλαίσιο της πανδημίας COVID-19. Μελέτες που πραγματοποιήθηκαν κατά τους πρώτους μήνες της πανδημίας έδειξαν συσχετισμούς μεταξύ των επιπέδων ατμοσφαιρικής ρύπανσης και αυξημένης ευπάθειας στην ασθένεια και υποστήριξαν ότι η εξάπλωση του COVID-19 ενισχύεται από την ατμοσφαιρική ρύπανση. Οι μελέτες αυτές χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση, ωστόσο αποτελούν έναν ακόμη λόγο για δραστικές πρωτοβουλίες ως προς την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Μια πολύ σημαντική απόφαση από τον ΟΗΕ:
Τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών αναγνωρίζουν την ανάγκη ουσιαστικής μείωσης του αριθμού των θανάτων και ασθενειών από επικίνδυνες χημικές ουσίες και τη ρύπανση του αέρα, των υδάτων και του εδάφους έως το 2030. Αναγνωρίζουν, επίσης, την ανάγκη μείωσης των δυσμενών περιβαλλοντικών επιπτώσεων των πόλεων, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην ποιότητα του αέρα και στη διαχείριση των αστικών και άλλων αποβλήτων.
Το 2019, η Δεύτερη Επιτροπή της 74ης συνόδου της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ενέκρινε, με συναίνεση όλων των κρατών μελών του ΟΗΕ, ψήφισμα με το οποίο όρισε την «Clean Air for blue skies»2 (Διεθνή Ημέρα Καθαρού Αέρα για γαλάζιο ουρανό). Το ψήφισμα τονίζει τη σημασία και την ανάγκη ευαισθητοποίησης του κοινού σε όλα τα επίπεδα και την προώθηση και διευκόλυνση δράσεων για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα. Η Ημέρα θα πραγματοποιείται κάθε χρόνο στις 7 Σεπτεμβρίου, με την πρώτη Διεθνή Ημέρα Καθαρού Αέρα για τον γαλάζιο ουρανό να πραγματοποιείται πέρσι, στις 7 Σεπτεμβρίου 2020.
3. Είστε μέλος στο Global Future Council του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (World Economic Forum) το οποίο είναι ένα από τα συμβούλια του δικτύου του Φόρουμ. Πείτε μας λίγα λόγια για τη σύνθεσή του.
Τα σαράντα «Global Future Councils» του Φόρουμ3 είναι από τα κορυφαία διεπιστημονικά δίκτυα γνώσης στον κόσμο. Είναι αφιερωμένα στην προώθηση της καινοτόμου σκέψης για τη διαμόρφωση ενός πιο ανθεκτικού, χωρίς αποκλεισμούς και βιώσιμου μέλλοντος. Το δίκτυο αποτελείται από περισσότερους από χίλιους από τους πιο καταρτισμένους και πεπειραμένους δημιουργικούς ηγέτες (thought leaders), που προέρχονται από χώρους όπως η ακαδημία, οι κυβερνήσεις, οι διεθνείς οργανισμοί, οι επιχειρήσεις και η κοινωνία των πολιτών. Είναι ομαδοποιημένοι σε θεματικά συμβούλια με βάση την εμπειρία και το αντικείμενό τους. Είναι μια κοινότητα στην οποία μπορεί κάποιος να συμμετέχει μόνο με πρόσκληση και τα μέλη διορίζονται για περίοδο ενός έτους. Το δίκτυο παρέχει στα μέλη του μια πλατφόρμα συνεργασίας, η οποία επιτρέπει τη συγκρότηση ενός διεπιστημονικού πλαισίου συνεργασίας, που δίνει τη δυνατότητα σε όλα τα Συμβούλια του δικτύου να συμβάλλουν με νέους δημιουργικούς τρόπους στην αντιμετώπιση προβλημάτων και προκλήσεων, όπως είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση, η κλιματική αλλαγή και άλλα ζητήματα τέτοιας κλίμακας.
Ως κοινότητα ειδικών, το δίκτυο των Συμβουλίων έχει κεντρικό ρόλο στη συγκρότηση καινοτόμου σκέψης για τη διαμόρφωση του μέλλοντός μας. Τα μέλη παρέχουμε στρατηγικές γνώσεις, επιστημονικά δεδομένα, δημιουργική ηγεσία, καθοδήγηση και διεπιστημονική κατανόηση σημαντικών ζητημάτων που θα διαμορφώσουν τον κόσμο μετά τον COVID-19. Τα μέτρα περιορισμού της μετάδοσης του κορονοϊού έδειξαν να έχουν αντίκτυπο στην μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης που προκύπτει από τη βιομηχανική και ταξιδιωτική δραστηριότητα. Ωστόσο, καθώς οι οικονομίες επανεκκινούνται, υπάρχει κίνδυνος υποεπένδυσης στην «πράσινη ατζέντα» και ιεράρχησης της οικονομικής ανάκαμψης «πάση θυσία». Αξιοποιώντας όμως την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση των πολιτών και της πολιτικής ευαισθητοποίησης ως προς τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία, μπορούμε να σώσουμε ζωές και να επιταχύνουμε τις πρωτοβουλίες για το κλίμα.
4. Τι είδους πρωτοβουλίες και δράσεις του Global Future Council on Clean Air αποσκοπούν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που σχετίζονται με την ατμοσφαιρική ρύπανση;
Το Global Future Council on Clean Air4 είναι ένα νέο Συμβούλιο και αποτελείται από εμπειρογνώμονες με διάφορες ειδικότητες. Για παράδειγμα, υπάρχουν ειδικοί από τους τομείς της μετακίνησης, της υγείας, της ενέργειας και των πόλεων. Στόχος του Συμβουλίου είναι να προωθήσει τη δημιουργική ηγεσία και να αναζητήσει λύσεις αιχμής. Παράλληλα, να προωθήσει ευκαιρίες για καινοτομία, να συγκροτήσει ένα πλαίσιο συλλογικής προόδου και να υποστηρίξει το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στην οικοδόμηση ενός συντονισμένου προγράμματος δράσης από όλους τους φορείς για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα.
Προς το τέλος του 2020, δουλέψαμε συγκεκριμένα πάνω σε ένα πλάνο δράσης πέντε βημάτων για το πώς μπορεί ο ιδιωτικός τομέας να μειώσει την ατμοσφαρική ρύπανση. Όπως αναφέρουμε και στο σχετικό άρθρο5, οι επιχειρήσεις και η βιομηχανία διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, καθώς πολλές από τις δραστηριότητές τους συμβάλλουν σε αυτή. Ο ιδιωτικός τομέας είναι ταυτόχρονα και μέρος του προβλήματος αλλά και αναπόσπαστο μέρος της λύσης του. Είναι απαραίτητη η μείωση της ρύπανσης από αυτόν τον τομέα και είναι σημαντικό να δουλέψουμε για να δείξουμε στις κυβερνήσεις ότι η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και η οικονομική ανάπτυξη δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Είναι, εξίσου, σημαντικό να δημιουργηθεί ένας χώρος όπου η επιστημονική κοινότητα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, τα κυβερνητικά στελέχη και ο ιδιωτικός τομέας να μπορούν να συγκροτήσουν στρατηγικές για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Από την εμπειρία του παρελθόντος, γνωρίζουμε ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να προληφθεί και, όπως δείχνουν τα παραδείγματα, η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης θα προσφέρει πρόσθετα οφέλη, όπως πιο υγιείς και πιο παραγωγικές ζωές, ένα υγιέστερο φυσικό περιβάλλον, εξάλειψη της φτώχειας και αυξημένη κοινωνική ευημερία. Εργαζόμαστε προς ένα όραμα για την ποιότητα του αέρα για το 2040. Θέλουμε να υλοποιήσουμε αυτό το όραμα και έναν οδικό χάρτη για το 2040 και ελπίζουμε ότι, μόλις ολοκληρώσουμε την ανάλυση, θα έχουμε ένα συγκεκριμένο σχέδιο δράσης που θα μπορεί να εφαρμοστεί σε διάφορα επίπεδα, όπως σε επίπεδο πόλεων, σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Καταληκτικά, στόχος μας είναι να επικεντρωθούμε στις πηγές και τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της συζήτησης και των μελλοντικών δράσεων αφορά την εύρεση λύσεων για την ατμοσφαιρική ρύπανση και τη συγκρότηση ενός σαφούς πλάνου για την εφαρμογή τους. Στόχος μας είναι να συνεργαστούμε με κυβερνήσεις, τον ιδιωτικό τομέα, κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς, πανεπιστήμια και ινστιτούτα και να ξεκινήσουμε έναν διατομεακό και διεπιστημονικό διάλογο γύρω από την ατμοσφαιρική ρύπανση, με το βλέμμα μας τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον.
Τέλος είναι σημαντικό να πούμε ότι αυτή την εβδομάδα ολοκληρώθηκαν οι συζητήσεις στο Νταβός, οι οποίες φέτος έγιναν διαδικτυακά και είναι προσβάσιμες. Η Ατζέντα του Νταβός6συγκεντρώνει τους κορυφαίους ακαδημαϊκούς του κόσμου, πολιτικούς, επιχειρηματίες, νέους και ηγέτες της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με την αντιμετώπιση των πιο σημαντικών ζητημάτων στην παγκόσμια ατζέντα.
* Η Δρ. Ελένη Μιχαλοπούλου είναι ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Περιβάλλοντος της Στοκχόλμης (Stockholm Environment Institute) του Πανεπιστημίου του Γιορκ (Department of Environment and Geography, University of York) και δουλεύει με την ερευνητική ομάδα Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης. Συμβάλλει στην έρευνα του Συνασπισμού Κλίματος και Καθαρού Αέρα (Climate and Clean Air Coalition) και της πρωτοβουλίας των Υποστηρικτικών Εθνικών Δράσεων και Σχεδιασμού (Supporting National Action and Planning), ενώ είναι και λέκτορας στη Σχολή Γεωγραφικών Επιστημών (School of Geographical Sciences) του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ (University of Bristol) όπου διδάσκει Αειφόρο Ανάπτυξη. Είναι συγγραφέας στις αναθεωρημένες οδηγίες του 2019 της Διεθνούς επιτροπής για την κλιματική αλλαγή (IPCC’s 2019 Refinement to the 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories).
1 Frequently Asked Questions on Air Pollution (cleanairblueskies.org)
2 Clean Air Blue Skies
3 40 Global Future Councils Launched to Help Shape the Great Reset > Press releases | World Economic Forum (weforum.org)
4 Clean Air | World Economic Forum (weforum.org)
5 Pollution costs lives and is bad for business. Here are 5 ways companies can clean up the air | World Economic Forum (weforum.org)
6 About > The Davos Agenda | World Economic Forum (weforum.org)