Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
17.1°C20.7°C
2 BF 52%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
18 °C
16.5°C18.5°C
2 BF 68%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 70%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
18 °C
15.4°C18.0°C
4 BF 52%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.9°C19.9°C
3 BF 40%
Ισλάμ και επιστήμες: Μέρος Β'
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ισλάμ και επιστήμες: Μέρος Β'

Η σχέση του Ισλάμ με τις «επιστήμες» είναι, ομολογουμένως, περίπλοκη. Ωστόσο, αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι αξιολογούμε τη σχέση επιστημών και θρησκειών με διαφορετικούς όρους σήμερα, καθώς και ότι επιχειρούμε να κατανοήσουμε την ιστορικότητα αυτής της σχέσης με όρους της δυτικής παράδοσης. Τα πεδία του «θρησκευτικού νόμου» (shar’ia) και της «φιλοσοφικής θεολογίας» (kalam) είναι κομβικά στην κατανόηση της στάση του Ισλάμ απέναντι στις επιστήμες. Η σημασία αυτών των δύο πεδίων στην ιστορία του Ισλάμ αλλάζει διαρκώς. Οι απαρχές τους βρίσκονται κάπου στον 7ο αιώνα αλλά αποκτούν πιο ώριμη μορφή στους επόμενους τρεις αιώνες. Η περίοδος ωρίμανσης των δύο πεδίων συντελείται ταυτόχρονα με τις μεταφράσεις επιστημονικών και φιλοσοφικών κειμένων παλαιότερων πολιτισμών, ειδικά της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Τα κείμενα διαφορετικών πολιτισμών, άρα και διαφορετικών φιλοσοφικών και θρησκευτικών παραδόσεων, αναπόφευκτα επηρέασαν το πλαίσιο συγκρότησης της μελέτης της φύσης από τους Μουσουλμάνους.

Σε σχέση με τον «θρησκευτικό νόμο», υπήρχε επιτακτική ανάγκη να συγκροτηθεί μια μεθοδολογία που θα περιόριζε την παραγωγή του θρησκευτικού νόμου σε «έγκυρες» πηγές. Αυτές οι πηγές, προφανώς, ήταν το Κοράνι, η παράδοση του προφήτη Μωάμεθ και οι συμβάσεις μεταξύ θρησκευτικών λογίων. Ορισμένοι Σουνίτες άρχοντες είχαν επιτρέψει τον συλλογισμό μέσω αναλογιών και κριτικής προσωπικής άποψης αλλά ορισμένοι Σιίτες θεωρούσαν ότι μόνο ο Ιμάμης, δηλαδή η συνέχεια της θρησκευτικής αυθεντίας του Προφήτη, αποτελούσε την πρωταρχική πηγή του θρησκευτικού νόμου και της ερμηνείας του Κορανίου. Αυτές οι διαφοροποιήσεις οδήγησαν σε έναν πλουραλισμό θέσεων και μεθόδων σχετικά με το πώς προκύπτει ο θρησκευτικός νόμος. Κατά γενική ομολογία, ωστόσο, οι υποστηρικτές του θρησκευτικού νόμου θεωρούσαν ότι έπρεπε να εξουσιάζει όλες τις σφαίρες της ζωής, από τις λειτουργίες του κράτους και τις εμπορικές δραστηριότητες έως τις θρησκευτικές υποθέσεις και από την ατομική συμπεριφορά έως τις διανοητικές διεργασίες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, τα κριτήρια οικειοποίησης διαφορετικών πολιτισμικών επιτευγμάτων έμοιαζαν σαφή. Οι θρησκευτικοί λόγιοι έκριναν σημαντικές τις επιστήμες που ήταν ωφέλιμες για θρησκευτικούς και κοινωνικούς λόγους.

Ο εμβληματικός Σουνίτης και θρησκευτικός διανοητής Abu Hamid al-Ghazali (1058 – 1111), ο οποίος ανήκε στη σχολή του θρησκευτικού νόμου, έκανε μια ενδιαφέρουσα ταξινόμηση. Οι επιστήμες για τον al-Ghazali χωρίζονται σε ιερές και κοσμικές. Οι ιερές αποκτώνται μέσω των προφητών και όχι μέσω της λογικής ή της εμπειρίας. Οι κοσμικές επιστήμες μπορούν να είναι αξιόλογες, αδιάφορες ή επιβλαβείς. Η αριθμητική και η ιατρική, προφανώς, είναι αξιόλογες γιατί είναι ωφέλιμες. Επιβλαβείς κοσμικές επιστήμες θεωρούνταν η μαγεία, η εξαπάτηση και οι τέχνες που βασίζονταν σε φυλαχτά (talismans). Υπάρχει ένα ζήτημα εδώ. Τι συμβαίνει με τη φιλοσοφία ή τη φιλοσοφική θεολογία; Ο al-Ghazali έλεγε για τη φιλοσοφική θεολογία ότι, όποια και αν είναι η χρησιμότητά της, παρουσιάζεται επαρκώς στο Κοράνι και την προφητική παράδοση. Όσον αφορά τη φιλοσοφία, αποτελείται από τέσσερις διαφορετικούς τύπους. Υπάρχουν οι μαθηματικές επιστήμες, η λογική, η μεταφυσική και οι φυσικές επιστήμες. Οι μαθηματικές επιστήμες είναι ανεκτές όσο δεν οδηγούν σε επιβλαβείς επιστήμες. Η λογική, για τον al-Ghazali, ασχολείται με αποδείξεις και ορισμούς, ζητήματα δηλαδή που καλύπτονται επαρκώς από τη φιλοσοφική θεολογία. Η μεταφυσική ασχολείται με τον Θεό και τα γνωρίσματά Του (επίσης καλύπτεται από τη φιλοσοφική θεολογία) αλλά αρκετοί φιλόσοφοι έχουν δημιουργήσει διάφορες φιλοσοφικές υποδιαιρέσεις, εκ των οποίων κάποιες χαρακτηρίζονται από ξεκάθαρη απιστία ή είναι αιρετικές. Ως τέτοια, η μεταφυσική κρίνεται επιβλαβής. Όσο για τις φυσικές επιστήμες, κάποιες εναντιώνονται στη θρησκεία και την αλήθεια, ενώ άλλες μελετούν τα φυσικά σώματα, τις ιδιότητες και τις αλλαγές τους. Σε αντίθεση με την ιατρική, η οποία εξετάζει αποκλειστικά τα ανθρώπινα σώματα, οι τελευταίες δεν έχουν καμία χρησιμότητα. Με λίγα λόγια, θεωρεί ως πλεονέκτημα οποιαδήποτε ωφελιμιστική διάσταση μπορεί να έχουν οι πρακτικές επιστήμες αλλά αξιολογεί αρνητικά τις «θεωρητικές» επιστήμες, όπως τη μεταφυσική και ορισμένες από τις φυσικές επιστήμες.

Υπήρχαν και άλλες περιπτώσεις που ήταν εξαιρετικά θετικά διακείμενες στη γνώση που έχει παραχθεί από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. Ο διάσημος μαθηματικός al-Biruni (πέθανε το 1050) εναντιώνεται στους θρησκευτικούς λόγιους που θεωρούσαν ότι η φιλοσοφία και οι επιστήμες είναι επιβλαβείς. Σημείωνε ότι η επιδίωξη της γνώσης αποτελεί τη σημαντική διάκριση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα ζώα. Για τον al-Biruni, οτιδήποτε καλό μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από τη γνώση. Ως μαθηματικός, είχε σημαντική συμβολή στις θρησκευτικές επιστήμες, καθώς κατάφερε να δείξει πόσο σημαντικές ήταν οι τριγωνομετρικές μέθοδοι στον ημερολογιακό καθορισμό της προσευχής και των θρησκευτικών εορτών (πχ πότε θα ξεκινήσει και θα τελειώσει το Ραμαζάνι).

Όσον αφορά το πεδίο της φιλοσοφικής θεολογίας, χαρακτηριζόταν από μια ορθολογική διάσταση και είχε στόχο να εξηγήσει τις μουσουλμανικές πεποιθήσεις σχετικά με τον Θεό, τη Δημιουργία, την προφητεία και τις θρησκευτικές υποχρεώσεις των πιστών. Ειδικά η σχολή Mu’tazili της φιλοσοφικής θεολογίας, κατά τον 9ο αιώνα, θεωρούσε ότι μπορούσε κανείς να αντιληφθεί τον Θεό μέσω της λογικής. Ο Θεός ήταν αιώνιος και ήταν υπεύθυνος για τη διατήρηση του κόσμου, του οποίου τα συστατικά είναι τα άτομα και οι εγγενείς ιδιότητές τους (πχ χρώμα, γεύση). Αυτά συνδυάζονται προκειμένου να σχηματίσουν τα φυσικά σώματα που παρατηρούμε. Οι άνθρωποι υπάρχουν εξαιτίας του Θεού, ο οποίος τους έδωσε υλική και διανοητική υπόσταση. Το μοναδικό αίτιο στον κόσμο για την ύπαρξη όλων των πραγμάτων είναι ο Θεός. Από εκεί και πέρα, η διάνοια επιτρέπει στον άνθρωπο να αποτελεί ο ίδιος το αίτιο των πράξεων του. Η σχολή θεολογικής φιλοσοφίας του Al-Ash’ari (10ος αιώνας) περιόρισε σε μοναδικό αίτιο τον Θεό, ο οποίος είναι και έμμεσα υπεύθυνος για τις πράξεις των ανθρώπων.

Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι τα κριτήρια μέσα από τα οποία επιχειρούν να καταλάβουν οι άνθρωποι τον κόσμο (1) υποκαθορίζονται ιστορικά, (2) αποτελούν συνειδητές και ορθολογικές επιλογές και (3) οδηγούν στην επινόηση ενός συγκεκριμένου κοσμοειδώλου. Αυτά τα τρία χαρακτηριστικά είναι παρόντα σε κάθε εγχείρημα κατανόησης της πραγματικότητας.

Πηγές:

G. B. Ferngren (ed.) (2002). Science and Religion: A Historical Introduction. Baltimore: The John Hopkins University Press.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL