Ο Οκτώβριος είναι ο μήνας των βραβείων Νόμπελ. Η επιστημονική επικαιρότητα του μήνα κατακλύζεται, αρχικά, από τις προβλέψεις και στη συνέχεια από τις ίδιες τις ανακοινώσεις και τις λεπτομέρειες των ανακαλύψεων που βραβεύτηκαν. Τα βραβεία Νόμπελ έχουν εντυπωθεί στη συλλογική περί επιστημών αντίληψη ως η απόλυτη καταξίωση. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι ακόμα και για πεδία στα οποία δεν αποδίδεται βραβείο Νόμπελ, όπως τα μαθηματικά, τα βραβεία Νόμπελ χρησιμοποιούνται ως σημείο σύγκρισης (λέμε, π.χ., ότι το βραβείο Άμπελ είναι το Νόμπελ των μαθηματικών).
Ο Άλφρεντ Νόμπελ και η διαθήκη του
Ο Άλφρεντ Νόμπελ γεννήθηκε στη Στοκχόλμη στις 21 Οκτωβρίου 1833. Ο πατέρας του ήταν μηχανικός και εφευρέτης, απόγονος του Σουηδού ιατρού και λόγιου Όλαους Ρούντμπεκ και μετέπειτα γνωστός και επιτυχημένος για τις πατέντες του στα υποθαλάσσια εκρηκτικά και τις μηχανές κατεργασίας ξύλου. Ως αποτέλεσμα αυτής της οικογενειακής παράδοσης ο Άλφρεντ εκπαιδεύτηκε στη χημεία και τις ξένες γλώσσες και συνέχισε την τεχνική του εκπαίδευση σε Ρωσία, Γαλλία και ΗΠΑ, κοντά σε χημικούς και εφευρέτες της εποχής. Ανέπτυξε μεγάλο ενδιαφέρον για τη νιτρογλυκερίνη, η οποία είχε πρόσφατα εφευρεθεί από έναν από τους μέντορές του, τον Ιταλό Ασκάνιο Σομπρέρο. Ο Νόμπελ κατάφερε τελικά να κατασκευάσει τον δυναμίτη, καθώς και άλλα εκρηκτικά, που βρήκαν ευρεία χρήση στις εξορύξεις και τη βιομηχανία όπλων και του χάρισαν χρήματα και αναγνώριση. Οι δραστηριότητες των αδελφών του στον τομέα της εξόρυξης πετρελαίου ήταν επίσης ιδιαίτερα επικερδείς χαρίζοντας και στον ίδιο κέρδη.
Ο Νόμπελ ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα. Εκτός από τη χημεία και την τεχνολογία, είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία - ο ίδιος έγραφε ποίηση -, τη φιλοσοφία και την ιατρική. Αν και οι εφευρέσεις του και η επαγγελματική του δραστηριότητα τροφοδότησαν τις αμέτρητες πολεμικές συρράξεις του 19ου αιώνα, υποστηρίζεται ότι ο ίδιος ήταν υπέρμαχος της ειρήνης, τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Για πολλά έτη αλληλογραφούσε με την πασιφίστρια Μπέρτα Φον Σούτνερ (Νόμπελ Ειρήνης το 1905) και στη συνέχεια χρηματοδοτούσε αυστριακά ειρηνιστικά κινήματα. Προσπαθώντας να συμβιβάσει αυτή τη στάση με την επαγγελματική του δραστηριότητα, είχε διατυπώσει σε μια από τις επιστολές του την άποψη ότι η κατασκευή καταστροφικών όπλων μπορεί να κάνει τα κράτη να αποφεύγουν τους πολέμους. Οι παγκόσμιοι πόλεμοι, που ακολούθησαν τον θάνατό του, διέψευσαν εμφατικά την πεποίθηση αυτή.
Ένα από τα περιστατικά που θεωρούνται καθοριστικά ήταν ο θάνατος του αδερφού του Λούντβιχ. Θεωρώντας εσφαλμένα ότι επρόκειτο για τον θάνατο του ίδιου του Άλφρεντ, μια γαλλική εφημερίδα δημοσίευσε μια νεκρολογία, στην οποία ο ίδιος περιγραφόταν ως «έμπορος του θανάτου». Πιστεύεται ότι η μετέπειτα απόφαση του Νόμπελ να αξιοποιήσει την περιουσία του για να χρηματοδοτήσει τα βραβεία και να συμπεριλάβει στη λίστα ένα για την ειρήνη είχε εν μέρει επηρεαστεί από αυτό το γεγονός και την επιθυμία του ίδιου να αλλάξει την υστεροφημία του.
Στην τελευταία διαθήκη του, η οποία συντάχτηκε το 1895, ο Νόμπελ ζητούσε τη δημιουργία ενός χρηματοδοτικού συστήματος το οποίο θα εξασφάλιζε ετήσια βραβεία σε αυτούς που «έχουν αποδώσει το μεγαλύτερο όφελος στην ανθρωπότητα» κατά το προηγούμενο έτος. Τα βραβεία θα μοιράζονταν μεταξύ πέντε πεδίων: φυσική, χημεία, φυσιολογία - ιατρική, λογοτεχνία και ειρήνη. Χρειάστηκαν πέντε έτη από τον θάνατο του Νόμπελ, το 1896, για να διευθετηθούν οι διαφωνίες της οικογένειάς του και οι αντιδράσεις των φορέων από τους οποίους ζητούσε την εκτέλεσή τους. Στη μνήμη του Νόμπελ, το 1968 καθιερώθηκε το βραβείο στις οικονομικές επιστήμες από την εθνική τράπεζα της Σουηδίας (Svreiges Riksbank).
Από το 1901 έως σήμερα έχουν αποδοθεί περισσότερα από 600 βραβεία σε σχεδόν 1.000 αποδέκτες. Παρ’ όλο που η διαθήκη του Νόμπελ προέβλεπε ότι τα βραβεία είναι ατομικά, η επιτροπή των βραβείων έχει θεσμοθετήσει τη δυνατότητα να βραβεύονται δυο ανακαλύψεις, αλλά ο μέγιστος αριθμός προσώπων δεν μπορεί να υπερβαίνει τα τρία.
Η διαδικασία
Υπεύθυνη για την ανάδειξη των αποδεκτών των βραβείων είναι η Σουηδική Ακαδημία Επιστημών. Τον Σεπτέμβριο κάθε έτους η επιτροπή των βραβείων αποστέλλει εμπιστευτικά περίπου 3.000 φόρμες σε επιστήμονες και νομπελίστες ανά την υφήλιο. Εκείνοι θα πρέπει να στείλουν τις προτάσεις τους μέχρι το τέλος Ιανουαρίου. Αυτό σημαίνει ότι κάθε έτος είναι εφικτό να βραβευτούν ανακαλύψεις που έχουν δημοσιευτεί επίσημα μέχρι τον Ιανουάριο, ώστε να μπορούν να συμπεριληφθούν στη λίστα με τις προτάσεις. Πάντως παρατηρείται ότι η επιστημονική κοινότητα βραβεύει ανακαλύψεις που έχουν συμβεί μέσα στις προηγούμενες μια με δυο δεκαετίες, ώστε να είναι δυνατή η αντικειμενική αποτίμηση της σημασίας τους. Τον Φεβρουάριο η επιτροπή φιλτράρει τις προτάσεις και καταλήγει σε περίπου 200 - 300 ονόματα. Στη συνέχεια απευθύνεται σε ειδικούς, οι οποίοι αξιολογούν τις υποψηφιότητες μέχρι το τέλος Μαΐου. Η επιτροπή των βραβείων συντάσσει μια έκθεση την οποία υποβάλλει στη Σουηδική Ακαδημία Επιστημών, μαζί με τις αντίστοιχες συστάσεις μέχρι τον Αύγουστο. Η Ακαδημία συζητά την αναφορά και τελικά, στις αρχές Οκτωβρίου, επιλέγει τους νικητές. Η επιλογή γίνεται κατόπιν ψήφου, κατά πλειοψηφία. Η βράβευση γίνεται τον Δεκέμβριο σε ειδική τελετή.
Θα πρέπει να τονιστεί ότι οι υποψηφιότητες, οι επιστήμονες που τις υπέβαλαν και οι συζητήσεις που ακολουθούν για την ανάδειξη είναι εμπιστευτικές για 50 έτη. Αυτό σημαίνει ότι οποιαδήποτε πρόβλεψη δημοσιεύεται στον Τύπο πριν από τη βράβευση αποτελεί απλώς υποκειμενική εκτίμηση των πρόσφατων επιστημονικών ανακαλύψεων.
Κριτική και αμφισβητήσεις
Στη διαρκή ανάπτυξη και συσσώρευση της επιστημονικής γνώσης τα βραβεία Νόμπελ μπορούν να λειτουργήσουν ως ορόσημα αναδεικνύοντας σημαντικές ανακαλύψεις και γεγονότα. Ωστόσο συχνά προκαλούν συζητήσεις και αμφισβητήσεις. Η κριτική των επιστημονικών βραβείων εστιάζει σε δυο ζητήματα. Αφενός στο κατά πόσον τα κριτήρια της βράβευσης ανταποκρίνονται στη σύγχρονη ή διαχρονική πραγματικότητα του πώς παράγεται η επιστημονική γνώση, αφετέρου στα κοινωνικά κριτήρια που χαρακτηρίζουν τους νομπελίστες (φύλο, καταγωγή κ.λπ.).
Υποστηρίζεται ότι η βράβευση των πιο σημαντικών ανακαλύψεων εκπέμπει το μήνυμα ότι η επιστήμη βασίζεται κυρίως στην εργασία «μοναχικών ιδιοφυϊών». Στην πραγματικότητα ποτέ η επιστήμη δεν υπήρξε μοναχική δραστηριότητα, πόσω μάλλον τις τελευταίες δεκαετίες των μεγάλων διεθνών επιστημονικών προγραμμάτων, στα οποία συμμετέχουν εκατοντάδες επιστήμονες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βράβευση των Μπάρις, Θορν, και Βάις για τις συνεισφορές τους στην ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων το 2017. Ενώ δεν χωρά αμφισβήτηση ότι η ανακάλυψη αυτή έχει τεράστια σημασία όχι μόνο για την κατανόησή του κόσμου γύρω μας, αλλά και για τα νέα «παράθυρα» που ανοίγει στο σύμπαν, η ανακάλυψή τους ήταν αποτέλεσμα της συντονισμένης εργασίας εκατοντάδων επιστημόνων και τεχνικών σε διάφορα πεδία. Αν και, για να είμαστε ειλικρινείς, η διατύπωση της επιτροπής είναι συνεπής («για τις καθοριστικές τους συνεισφορές») και προφανώς κανείς δεν αμφισβητεί το διαμέτρημα των βραβευθέντων, το μήνυμα που εκπέμπεται υποβαθμίζει τη σημασία της συλλογικής εργασίας.
Επιπλέον η βράβευση δεν μπορεί να γίνει μετά θάνατον, με αποτέλεσμα πολλές σημαντικές προσωπικότητες να έχουν αδικηθεί. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ρόζαλιντ Φράνκλιν, της οποίας τα πειράματα υπέδειξαν για πρώτη φορά την ελικοειδή δομή του μορίου του DNA. Η Φράνκλιν πέθανε στα 38 της χρόνια, μόλις τέσσερα έτη πριν αποδοθεί το βραβείο Νόμπελ στους Γουότσον, Κρικ και Γουίλκινς, αγνοώντας την πράγματι καθοριστική συνεισφορά των πειραμάτων της. Πάντως η τεκμηριωμένη καθοριστική συνεισφορά ερευνητών σε ανακαλύψεις έχει αγνοηθεί ακόμη και σε περιπτώσεις που εκείνοι βρίσκονταν εν ζωή.
Προβληματικές περιπτώσεις, όπως τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν, θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν εάν η επιτροπή βράβευσης διαμόρφωνε τους κανόνες ώστε αυτοί να ανταποκρίνονται περισσότερο στη σύγχρονη πραγματικότητα της επιστήμης. Το μέγιστο όριο των τριών αποδεκτών, η αδυναμία βράβευσης μεγάλων προγραμμάτων (η οποία παρεμπιπτόντως προβλέπεται για το βραβείο ειρήνης), καθώς και η βράβευση μόνο εν ζωή επιστημόνων θα μπορούσε να τροποποιηθεί.
Ωστόσο υπάρχουν και ζητήματα που ενδεχομένως να μην μπορούν να αντιμετωπιστούν απλώς αλλάζοντας τους κανόνες της βράβευσης. Το πρώτο αφορά το κατά πόσον η έννοια της ανακάλυψης ανταποκρίνεται στα σύγχρονα δεδομένα με τα οποία διεξάγεται η επιστημονική έρευνα. Τα βραβεία θεσμοθετήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα και από τότε το τοπίο στις επιστήμες έχει αλλάξει δραματικά. Σήμερα έχουν αναδυθεί αμέτρητα πεδία ανάμεσα σε παλαιότερα καθιερωμένα και πολλά ζητήματα αντιμετωπίζονται με διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Η ίδια η ιδέα του τι συνιστά ανακάλυψη σήμερα δεν μπορεί να συγκριθεί με την αντίστοιχη έννοια στον 19ο και τις αρχές του 20ού αιώνα.
Το δεύτερο αφορά το πρακτικά απεριόριστο κύρος που αποκτούν οι νομπελίστες. Υπάρχουν παραδείγματα επιστημόνων που στη μετέπειτα πορεία τους έχουν εκφέρει ρατσιστικές / αντικοινωνικές ιδέες και ψευδοεπιστημονικές απόψεις ή έχουν εμπλακεί σε απάτες. Πολλά ιδρύματα έχουν αφαιρέσει διακρίσεις και δικαιώματα σε τέτοιες περιπτώσεις, ωστόσο η «στάμπα» του βραβείου Νόμπελ δεν μπορεί να αφαιρεθεί.
Η ευθύνη της αντιμετώπισης αυτών των περιπτώσεων βαρύνει τους αποδέκτες του μηνύματος και όσους ασχολούνται με τη δημόσια εικόνα της επιστήμης. Αν και είναι συχνά ωφέλιμο να χρησιμοποιεί κάποιος τα βραβεία ως κίνητρο και να έχει ως σημείο αναφοράς το επιστημονικό «πάνθεον» που αυτά κατασκευάζουν, θα πρέπει να γίνεται σαφές ότι, όπως και όλα τα βραβεία, τα Νόμπελ είναι υποκειμενικά και ατελή. Οφείλουμε να μετατοπίσουμε την αντίληψη μας της επιστήμης από μια δραστηριότητα καθοδηγούμενη από λίγα φωτισμένα μυαλά σε αυτή μιας πολιτισμικής συνιστώσας, η οποία στηρίζεται στο πνευματικό έργο πολλών και διαμορφώνεται από κοινωνικές συναινέσεις. Μια τέτοια αντίληψη της επιστήμης ανταποκρίνεται περισσότερο στη σύγχρονη πραγματικότητα και είναι λιγότερο επιρρεπής σε παρερμηνείες και διαστρεβλώσεις.
Πηγές και περαιτέρω μελέτη
https://www.insidescience.org/news/nine-nobel-prize-predictions-2020
https://www.theatlantic.com/science/archive/2017/10/the-absurdity-of-the-nobel-prizes-in-science/541863/
https://www.nobelprize.org
J.J. Baumberg, “The Secret Life of Science”, Princeton University Press, 2018
