Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο εγκαινιάζει ένα νέο μεταπτυχιακό πρόγραμμα. Ίσως πρόκειται για το πιο επίκαιρο και πιο αναγκαίο μεταπτυχιακό πρόγραμμα που θα μπορούσε να ιδρυθεί σε οποιοδήποτε πανεπιστήμιο σήμερα: ένα μεταπτυχιακό Επικοινωνίας της Επιστήμης. Στην πραγματικότητα το πρόγραμμα είχε ιδρυθεί από τον Σεπτέμβριο του 2018 αλλά, για λόγους που μόνο να εικάσουμε μπορούμε, δεν μπήκε ποτέ στην ατζέντα της προηγούμενης Διοικούσας Επιτροπής του ΕΑΠ. Κατά μία έννοια αυτή η καθυστέρηση υπήρξε ευεργετική: η έναρξη λειτουργίας του προγράμματος συμπίπτει με μια απολύτως ιδιαίτερη κατάσταση στην κοινωνία, η οποία υπογραμμίζει εμφατικά την κρισιμότητα της Επικοινωνίας της Επιστήμης.
Τι είναι η Επικοινωνία της Επιστήμης; Ποιοι την κάνουν; Πώς την κάνουν; Εύκολο! Εκ πρώτης όψεως, Επικοινωνία της Επιστήμης είναι να «επικοινωνούμε» τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας στο ευρύ κοινό. Να ενημερώνουμε δηλαδή, σε μια επαρκώς απλοποιημένη γλώσσα, τους ανθρώπους που δεν συμμετέχουν στην παραγωγή της επιστημονικής γνώσης για τα πορίσματα της επιστήμης και να τους εξηγούμε γιατί πρέπει να προσαρμόζουν τον ατομικό και συλλογικό βίο τους σε αυτά. Υπεύθυνοι για την εκλαΐκευση της επιστήμης είναι επιστήμονες με επικοινωνιακές δεξιότητες και δημοσιογράφοι με επιστημονικές γνώσεις. Οι άνθρωποι αυτοί αναλαμβάνουν δράσεις που μεταφέρουν τη γνώση στο κοινό, με στόχο να επιτύχουν τις ευρύτερες δυνατές συναινέσεις, προκειμένου η επιστήμη να μπορέσει να συνεχίσει το έργο της ανενόχλητη από τις λαϊκές προλήψεις και την αδικαιολόγητη καχυποψία των πολιτών.
Ευτυχώς η Επικοινωνία της Επιστήμης δεν είναι τίποτε από αυτά. Και ένας καλός τρόπος να το καταλάβουμε αυτό είναι να ξεκινήσουμε από τη διαπίστωση ότι η επιστήμη δεν «επικοινωνείται», αλλά επικοινωνεί· για την ακρίβεια είναι επικοινωνία.
Η διάκριση ανάμεσα σε ειδικούς που έχουν πρόσβαση στο άβατο του εργαστηρίου και αδαείς «λαϊκούς» που περιμένουν να διαφωτιστούν από τους πρώτους είναι ιστοριογραφικά και πολιτικά παρωχημένη. Κι ας αναπαράγεται εμφατικά από τους ειδικούς της πανδημίας. Στις Σπουδές Επιστήμης και Τεχνολογίας μιλάμε για συμπαραγωγή τόσο της γνώσης όσο και των τεχνουργημάτων. Οι επιστήμες και η τεχνολογία είναι διεργασίες οι οποίες αναφέρονται στο σύνολο της κοινωνίας. Η διαφορετική πρόσβαση στη γνώση που έχουν οι διάφορες κατηγορίες πολιτών δεν είναι η αιτία, αλλά το αποτέλεσμα της διάκρισης ειδικών - μη ειδικών. Αν η «εκλαΐκευση» της γνώσης έχει στόχο να εξασφαλίσει τη συναίνεση των πολιτών στη γνώση που παράγουν οι ειδικοί και, ως εκ τούτου, να νομιμοποιήσει την αποκλειστικότητα των δεύτερων στη διαχείριση αυτής της γνώσης, η Επικοινωνία της Επιστήμης έχει τον ακριβώς αντίθετο στόχο: Να επαναφέρει στο προσκήνιο τον εγγενώς κοινωνικό χαρακτήρα της επιστήμης και της τεχνολογίας και να ενεργοποιήσει τα δίκτυα κοινωνικής αλληλεπίδρασης που πλαισιώνουν την παραγωγή γνώσης και καινοτομίας.
Δεν συμμετέχει, ασφαλώς, όλη η κοινωνία με τον ίδιο τρόπο στο γίγνεσθαι της επιστήμης. Ο αποκλεισμός όμως, στις σύγχρονες τεχνοκρατίες, μεγάλων μερίδων του πληθυσμού από τις διαδικασίες έρευνας και επικύρωσης της επιστημονικής γνώσης αναπαράγει την παράδοση των arcana imperii – των «κρατικών μυστικών». Έχει ενδιαφέρον ότι ο Σπινόζα, πριν από τρεισήμισι αιώνες, απέδιδε σε έναν τέτοιου είδους αποκλεισμό την απουσία ορθής κρίσης εκ μέρους των λαϊκών στρωμάτων: «Το ότι ο όχλος είναι ξένος προς κάθε αλήθεια και κάθε κρίση δεν είναι παράξενο, εφόσον οι σημαντικότερες υποθέσεις του κράτους ρυθμίζονται εν αγνοία του και δεν του απομένει παρά να τις μαντεύει από κάποια γεγονότα που είναι απολύτως αδύνατο να του τα αποκρύψουν» έγραφε στην Πολιτική Πραγματεία. «Χρειάζεται σπάνια αρετή για να αποφεύγει κάποιος να διατυπώνει κρίσεις. Συνεπώς, το να θέλει κάποιος να ενεργεί πάντοτε εν αγνοία των πολιτών, απαιτώντας ταυτόχρονα από αυτούς να μην διατυπώνουν λανθασμένες κρίσεις και κακοπροαίρετες ερμηνείες, αυτό αποτελεί το αποκορύφωμα της ανοησίας».
Το ζούμε σήμερα, στη μέγιστη ένταση, εξαιτίας της πανδημίας. Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι ψευδοεπιστημονικές απόψεις δεν είναι αποτέλεσμα συλλογικής βλακείας (μια τέτοια άποψη, εξάλλου, ελάχιστα απέχει από τη νομιμοποίηση ολοκληρωτικών πρακτικών), αλλά ενός κρίσιμου θεσμικού ελλείμματος: της απουσίας μηχανισμών κυκλοφορίας της πληροφορίας που επιτρέπουν στους πολίτες να κατανοήσουν το έργο των επιμέρους επιστημών και τον τρόπο με τον οποίο τα δίκτυα παραγωγής και επικύρωσής της γνώσης λειτουργούν μέσαστην κοινωνία. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι όλοι οι ειδικοί, πέρα από τα όρια του γνωστικού τους πεδίου, είναι και οι ίδιοι «απλοί πολίτες»· ως εκ τούτου το σώμα των πολιτών συγκροτείται από ετερογενή υποκείμενα που αναφέρονται με διαφορετικούς τρόπους στη γνώση. Η ύπαρξη θεσμών που, μέσω της επικοινωνίας, θα διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή του επιστημονικού εγχειρήματος δεν είναι πολυτέλεια, είναι κρίσιμη ανάγκη του σύγχρονου τεχνοεπιστημονικού πολιτισμού και της δημοκρατίας.
Ποιοι και ποιες είναι, λοιπόν, κατάλληλοι/ες να αναλάβουν το γνωσιολογικά ευαίσθητο και πολιτικά κρίσιμο έργο της Επικοινωνίας της Επιστήμης; Χωρίς αμφιβολία, επικοινωνιακά καταρτισμένοι επιστήμονες και επιστημονικά καταρτισμένοι δημοσιογράφοι. Εξίσου αποφασιστική, ωστόσο, είναι και η συμβολή των κοινωνικών επιστημόνων, ιστορικών, ανθρωπολόγων, νομικών, εκπαιδευτικών και μουσειολόγων. Υπό μία προϋπόθεση: Ότι όλες και όλοι αυτοί (των επιστημόνων και των δημοσιογράφων περιλαμβανομένων) θα έχουν λάβει την κατάλληλη κατάρτιση προκειμένου να επιτελέσουν το συγκεκριμένο έργο. Αλλιώς κινδυνεύουν να πέσουν στην παγίδα του φτηνού εντυπωσιασμού και της αναπαραγωγής του επικίνδυνου διπόλου εξειδίκευσης - άγνοιας.
Η μελέτη της ιστορικής ενδεχομενικότητας του επιστημονικού και τεχνολογικού εγχειρήματος, καθώς και των φιλοσοφικών προβλημάτων που συνδέονται με την επικύρωση της επιστημονικής γνώσης αποτελούν τους θεμέλιους λίθους αυτής της κατάρτισης. Εξίσου σημαντική είναι η συστηματική γνωριμία με τα μέσα και τις τεχνικές επικοινωνίας, καθώς και η μελέτη των θεωριών αναπαράστασης και πρόσληψης των επιστημών στον δημόσιο χώρο. Όπως η γνώση μιας επιστήμης δεν μας εξοικειώνει αυτομάτως με τα θεωρητικά προβλήματα που είναι συνυφασμένα με την παραγωγή της επιστημονικής γνώσης, έτσι και η διαισθητική συμμετοχή μας σε επικοινωνιακά ενεργήματα δεν μας εφοδιάζει αυτόματα με τα κατάλληλα εργαλεία για την επιτέλεση αποτελεσματικής επικοινωνίας. Ο σκοπός του νέου μεταπτυχιακού προγράμματος του ΕΑΠ είναι, ακριβώς, να προετοιμάσει με τις κατάλληλες θεωρητικές γνώσεις όσες και όσους φιλοδοξούν να αναμετρηθούν με το απαιτητικό εγχείρημα της Επικοινωνίας της Επιστήμης. Ταυτόχρονα όμως δίνει έμφαση και στην πρακτική κατάρτιση των φοιτητών και φοιτητριών του: οι εξειδικευμένες μελέτες περίπτωσης, η επιστημονική δημοσιογραφία και οι τεχνικές παραγωγής και διανομής οπτικοακουστικού υλικού αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του προγράμματος σπουδών.
Το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο καινοτομεί στην εκπαιδευτική πραγματικότητα της χώρας. Είναι βέβαιο ότι οι απόφοιτοι του νέου μεταπτυχιακού προγράμματος θα είναι από τα καταλληλότερα προετοιμασμένα άτομα να χειριστούν τα κρίσιμα ζητήματα μιας ιστορικής φάσης κατά την οποία ο τρόπος που οι επιστήμες και η τεχνολογία συγκροτούν το κοινωνικό σώμα επαναπροσδιορίζεται ριζικά.
