Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Συζητώντας για θεωρίες συνωμοσίας στις διακοπές
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Συζητώντας για θεωρίες συνωμοσίας στις διακοπές

Στις καλοκαιρινές διακοπές βγαίνουμε από τη «φούσκα» της τυπικής μας καθημερινότητας, συναντάμε συγγενείς, παλιούς φίλους, γνωρίζουμε νέους ανθρώπους. Είναι μια τέλεια ευκαιρία, όχι μόνο να αξιολογήσει κανείς την περίοδο που τελείωσε και να σχεδιάσει αυτή που θα ξεκινήσει, αλλά και να έρθει σε επαφή με νέες οπτικές και απόψεις, να αλλάξει γνώμη ή να συμβάλει στη διαμόρφωση της γνώμης των άλλων.

Τι γίνεται όμως όταν το αντικείμενο μιας συζήτησης είναι οι θεωρίες συνωμοσίας και η ψευδοεπιστήμη; Και φυσικά, το πρόβλημα δεν είναι μήπως ρωτήσει κανείς «τι ζώδιο είσαι;» (αν και για τους πιο θερμοκέφαλους η ερώτηση αυτή είναι κόκκινο πανί) αλλά να ξεκινήσει μια κουβέντα για τρέχοντα ζητήματα, όπως η κλιματική αλλαγή, οι ανεμογεννήτριες, τα εμβόλια ή η πανδημία. Τι κάνουμε όταν διαπιστώνουμε ότι αγαπημένα μας πρόσωπα ενστερνίζονται πλήρως θεωρίες συνωμοσίες;

Η αντιμετώπιση των ανθρώπων που υποστηρίζουν θεωρίες συνωμοσίες έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης από ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, κ.λπ. και βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των επιστημόνων, είτε αυτοί ασχολούνται με την επικοινωνία και την κοινωνία ή όχι. Ακόμη και στο παρόν ένθετο έχουμε αφιερώσει αρκετές σελίδες σε σχετικά θέματα. Η αίσθηση του γράφοντος είναι ότι η εύκολη λύση στην οποία καταφεύγει μεγάλη μερίδα «ειδικών» είναι η κατά μέτωπο επίθεση και, συχνά, η (δημόσια) γελοιοποίηση όσων υποστηρίζουν συνωμοσιολογικά σενάρια και ψευδοεπιστημονικές απόψεις. Αυτή η αντιμετώπιση είναι προβληματική για δυο λόγους. Πρώτον, διότι πίσω από τις απόψεις βρίσκονται άνθρωποι, τους οποίους οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε με σεβασμό και, δεύτερον, διότι αυτή η «επιθετική» προσέγγιση είναι σχεδόν πάντοτε αναποτελεσματική.

Το περιοδικό MIT Technology Review σε πρόσφατο άρθρο του συγκέντρωσε την σχετική εμπειρία ειδικών και διαχειριστών σε δωμάτια συζητήσεων μέσων κοινωνικής δικτύωσης όπως το Reddit. Σε αυτό το άρθρο στηρίζονται οι βασικές κατευθύνσεις που προτείνονται στα επόμενα.

Change my mind στο Reddit

Το Reddit είναι ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης, το οποίο βασίζεται στην ανάρτηση και ανταλλαγή απόψεων και νέων. Ως εκ τούτου, οι χρήστες συμμετέχουν σχολιάζοντας ήδη αναρτημένα θέματα ή αναρτώντας νέα θέματα διαλόγου, τα οποία συγκεντρώνουν ψήφους, θετικές ή αρνητικές αναλόγως με την επίδραση και απήχηση που αυτά έχουν. Από την εμφάνισή του το 2005, το Reddit έχει περισσότερους από τριακόσια εκατομμύρια χρήστες.

To r/changemyview είναι ένα από τα δωμάτια του reddit στο οποίο ο χρήστης εκφράζει μια άποψη και καλεί τους υπόλοιπους να παρουσιάσουν επιχειρήματα που την καταρρίπτουν. Βασικός κανόνας του δωματίου είναι ο χρήστης να είναι πρόθυμος να αναθεωρήσει την άποψη ή μέρος αυτής, δεδομένου ότι θα του έχουν παρουσιαστεί επαρκή επιχειρήματα. Βασικός σκοπός του δωματίου δεν είναι η αντιπαράθεση αλλά η κατανόηση των διαφόρων οπτικών γύρω από τα θέματα που συζητιούνται μέσω της συζήτησης.

Πρώτο βήμα: Κατανόηση του προβλήματος

Το πρώτο βήμα είναι αυτό της κατανόησης. Δεν αρκεί να είμαστε καλά πληροφορημένοι, μορφωμένοι ή καλοί και επιτυχημένοι επιστήμονες. Οφείλουμε να έχουμε κατανοήσει προηγουμένως για ποιο λόγο οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας.

Οι θεωρίες συνωμοσίες, και κατ' επέκταση η ψευδοεπιστήμη και τα fake news, προσφέρουν ελκυστικές ερμηνείες για την πραγματικότητα. Η καταφυγή σε αυτές τις ερμηνείες είναι ένας μηχανισμός άμυνας που διαθέτουμε όλοι απέναντι στο άγνωστο. Όλοι μας είμαστε καχύποπτοι μπροστά σε όσα δεν γνωρίζουμε ή απέναντι σε όσα φαίνονται να μην εξηγούνται∙ μπροστά στο άγνωστο καταφεύγουμε σε πράγματα ήδη γνωστά και οικεία, ακόμα και αν αυτά δεν είναι απολύτως λογικά ή ορθά. Επομένως, όλοι μας είμαστε πιθανά θύματα παραπληροφόρησης και πιθανοί υποστηρικτές θεωριών συνωμοσίας, ανεξαρτήτως κοινωνικής ομάδες, ηλικίας, και επιπέδου μόρφωσης. Πολλές θεωρίες συνωμοσίας υπαινίσσονται την ύπαρξη κάποιου έξωθεν εχθρού, εθνικού, θρησκευτικού, φυλετικού κ.λπ. και επομένως συχνά κρύβουν δόσεις ρατσισμού. Ωστόσο, υποστηρικτές θεωριών συνωμοσίας εντοπίζονται σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα.

Επιπλέον, όλες οι θεωρίες συνωμοσίας στηρίζονται σε (ή επικαλούνται) κάποια πραγματικά γεγονότα, αν και αυτά διαστρεβλώνονται σε μεγάλο βαθμό για να εξυπηρετήσουν τα σενάρια που έχουν στηριχτεί πάνω τους. Για παράδειγμα, οι υποστηρικτές του αντιεμβολιαστικού κινήματος επικαλούνται μια μελέτη που δημοσιεύτηκε τη δεκαετία του 1990 και παρουσίαζε ότι οι εντατικοί εμβολιασμοί των τελευταίων δεκαετιών συσχετίζονται με τα αυξημένα περιστατικά αυτισμού. Η μελέτη αυτή έχει αποδειχθεί ότι ήταν εσφαλμένη και δεκάδες μελέτες που ακολούθησαν δεν έχουν βρει κάποια συσχέτιση. Επιπλέον, είναι γνωστό ότι τα αυξημένα περιστατικά αυτισμού οφείλονται, εν μέρει, στην καλύτερη πληροφόρηση και στις διαφορετικές κοινωνικές νόρμες που επιτρέπουν σήμερα, σε αντίθεση με το παρελθόν, τα περιστατικά αυτά να γίνονται αντιληπτά, να καταγράφονται και να παρακολουθούνται. Παρόλα αυτά, οι πολέμιοι των εμβολίων συνεχίζουν να επικαλούνται τη συγκεκριμένη μελέτη ή τις πηγές που έχουν στηριχτεί σε αυτή. Το παράδειγμα αυτό μας δείχνει ότι συχνά η αντιμετώπιση των θεωριών συνωμοσίας δεν μπορεί να στηρίζεται απλώς σε μια παράθεση γεγονότων και πηγών. Επομένως, μια συζήτηση με υποστηρικτές τέτοιων απόψεων δεν μπορεί να είναι διαγωνισμός γνώσεων.

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι παρούσες σε όλη σχεδόν την ιστορία του ανθρώπου και δεν είναι φαινόμενο μόνο του παρόντος. Υπάρχουν, ωστόσο, σήμερα συνθήκες που ευνοούν τη μαζική τους εξάπλωση. Για παράδειγμα, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δίνουν σε όλους μας τη δυνατότητα όχι μόνο να δεχόμαστε αλλά και να διακινούμε μεγάλο όγκο πληροφορίας. Η δυνατότητα επιρροής είναι, φυσικά, πολλαπλάσια στην περίπτωση των διασημοτήτων. Μάλιστα, κάποιοι από τους οποίους έχουν τοποθετηθεί ανοιχτά εναντίον των εμβολίων ή της κλιματικής αλλαγής, επηρεάζοντας τεράστιο αριθμό θαυμαστών και δίνοντας μεγάλη δημοσιότητα σε αυτές τα θεωρίες.

Δεύτερο βήμα: ευγένεια και χτίσιμο εμπιστοσύνης

Η βασικότερη προϋπόθεση για μια παραγωγική συζήτηση είναι ο σεβασμός και η κατανόηση. Είναι αποδεδειγμένο ότι κανείς δεν πρόκειται να μπει στη διαδικασία να επεξεργαστεί αυτά που ακούει όταν έρχεται αντιμέτωπος με απαξία και επιθετικότητα. Ειδικότερα, όταν καλείται να αναθεωρήσει εδραιωμένες πεποιθήσεις.

Ειδικοί αναφέρουν ότι όταν η κουβέντα γίνεται στο διαδίκτυο, είναι προτιμότερο να αποφεύγει κανείς τις επισημάνσεις υπό μορφή σχολίων, τα οποία είναι ορατά σε όλους, και να καταφεύγει σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις. Μια τέτοια προσέγγιση είναι πιθανότερο να εμπνεύσει την εμπιστοσύνη στο συνομιλητή και να δείξει ότι η κουβέντα γίνεται με πραγματικό ενδιαφέρον και όχι για να συμβάλει στο δημόσιο εμπαιγμό του. Η μέθοδος αυτή μπορεί να εφαρμοστεί και σε φυσικές συζητήσεις.

Για να χτιστεί η, απαραίτητη για το διάλογο, εμπιστοσύνη, είναι χρήσιμο να ξεκινάει κανείς από αυτά στα οποία συμφωνεί. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, όλες οι θεωρίες συνωμοσίας περιέχουν ψήγματα πραγματικότητας, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν τη βάση πάνω στην οποία θα συμφωνήσουν οι δυο πλευρές.

Τρίτο βήμα: αλήθειες, ψέματα και ερωτήσεις

Πάνω σε αυτά που αποτελούν «αλήθεια» βασίζεται και μια από τις τεχνικές που προτείνονται για την κατασκευή των επιχειρημάτων μας απέναντι στις θεωρίες συνωμοσίας. Η τεχνική λέγεται “truth sandwich”, δηλαδή σάντουιτς αλήθειας και προτάθηκε από τον γλωσσολόγο και φιλόσοφο George Lakoff. Ο Lakoff πρότεινε αυτή την προσέγγιση για την αντιμετώπιση της προπαγάνδας του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος διασπείρει ψευδείς ειδήσεις γνωρίζοντας ότι τα λεγόμενα ενός προέδρου αποτελούν πάντοτε είδηση και κατά συνέπεια έχουν εξασφαλισμένη ευρεία προβολή. Η προσέγγιση του σάντουιτς αλήθειας βασίζεται στο ότι οι εσφαλμένες αντιλήψεις συνοδεύονται πάντοτε από τα ευρέως αποδεκτά αληθή γεγονότα που τις διαψεύδουν. Με αυτό τον τρόπο χτίζεται, ουσιαστικά, ένα επιχείρημα που δείχνει ότι η εσφαλμένη αντίληψη είναι πράγματι εσφαλμένη διότι έρχεται σε αντίθεση με όσα γνωρίζουμε και αποδεχόμαστε ως ορθά.

Ένας άλλος, συχνά αποτελεσματικός τρόπος είναι η σωκρατική μέθοδος. Η μέθοδος αυτή βασίζεται στο να θέτουμε στο συνομιλητή μας τις κατάλληλες ερωτήσεις, οδηγώντας τον στο σωστό συμπέρασμα. Με αυτό τον τρόπο αποφεύγουμε να βομβαρδίζουμε το συνομιλητή με γεγονότα (το οποίο αποδεδειγμένα δεν είναι αποτελεσματικό) ενώ ταυτόχρονα εκμεταλλευόμαστε τη δύναμη της ανακάλυψης: όταν ο συνομιλητής μας νιώσει ότι ανακάλυψε κάτι είναι πιθανότερο να το πιστέψει. Επιπλέον, επειδή συνήθως όλοι όσοι πιστεύουν σε σενάρια συνωμοσίες γνωρίζουν περισσότερα από όσα προδίδουν τα λεγόμενά τους, η σωκρατική μέθοδος βοηθάει τα άτομα αυτά να οδηγηθούν μόνα τους σε αντιφάσεις και να απορρίψουν εσφαλμένες αντιλήψεις.

Τέταρτο βήμα: η συζήτηση μπορεί να τελειώσει χωρίς νικητή, ακόμη και να αποφευχθεί

Άραγε το άτομο που έχουμε απέναντί μας είναι πρόθυμο να αναθεωρήσει τις απόψεις του ή να ακούσει αυτά που έχουμε να του πούμε; Είναι πολύ σημαντικό να αποδεχτούμε ότι πολλοί δεν θέλουν να αλλάξουν απόψεις, όσο και αν τα γεγονότα τις διαψεύδουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, μια ωφέλιμη τακτική είναι η προσπάθεια να κατανοήσουμε τι ακριβώς πιστεύει ο συνομιλητής μας, θέτοντας τα κατάλληλα ερωτήματα. Η κατανόηση των απόψεων των άλλων μας βοηθά να οργανώσουμε καλύτερα τα επιχειρήματά μας ενώ είναι επίσης πιθανό να διαπιστώσουμε ότι οι δικές μας απόψεις έχουν κενά.

Όταν μια συζήτηση γίνεται δυσκολότερη, είναι προτιμότερο να τη σταματά κανείς πριν τα πράγματα γίνουν χειρότερα. Τόσο οι απόψεις των συνομιλητών μας όσο και οι δικές μας έχουν διαμορφωθεί κατά τη διάρκεια μηνών και ετών επομένως είναι πιθανό να μην αλλάξουν από τη μια στιγμή στην άλλη. Μια συζήτηση μπορεί να βάλει τις βάσεις για μια μελλοντική μετατόπιση απόψεων, χωρίς απαραίτητα να οδηγήσει άμεσα σε αυτή.

Συχνά οι συνομιλητές μας είναι μέλη της οικογένειάς μας ή στενοί φίλοι. Άραγε σε τι βαθμό απειλείται μια τέτοια σχέση από αυτές τις συζητήσεις; Είναι χρήσιμο κανείς να εκτιμήσει αρχικά πόσο θερμά ενστερνίζεται τις θεωρίες συνωμοσίας το οικείο πρόσωπο και πόσο επιβλαβείς είναι αυτές οι απόψεις. Είναι πολύ σημαντικό, τόσο για τη σχέση όσο και για την ψυχική υγεία όλων, να επιλέγει κανείς τις κατάλληλες συζητήσεις στις κατάλληλες περιστάσεις. Συνήθως είναι σημαντικότερο να έχει κανείς ένα ήρεμο κυριακάτικο ή γιορτινό τραπέζι παρά να τσακώνεται για τη νέα τάξη πραγμάτων και το 5G.

Γιάννης Κοντογιάννης

Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL