Επιμέλεια: Βάλια Καϊμάκη
Υπό την πίεση της παγκοσμιοποίησης αναδύθηκε ένα νέο ισλαμικό ρεύμα, ο «νεο-φονταμενταλισμός». Απορρίπτοντας καθετί που αφορά εθνικές κουλτούρες, παρουσιάζει ένα σύστημα κανόνων συμπεριφοράς προσαρμόσιμο σε κάθε περίπτωση και σε κάθε γωνιά της Γης. Το κείμενο που έγραψε ο Ολιβιέ Ρουά τον Απρίλιο του 2002 και δημοσιεύεται για πρώτη φορά στα ελληνικά μας βοηθά να κατανοήσουμε τη ριζοσπαστικοποίηση των νέων μουσουλμάνων, ιδιαίτερα στη Δύση, και να αποκρυπτογραφήσουμε όσα μεσολάβησαν από τότε.
Από τους μεντρεσέδες (ιεροδιδασκαλεία) των Ταλιμπάν στο νότιο Αφγανιστάν και τους ισλαμικούς ιστότοπους του Διαδικτύου μέχρι τα σαουδαραβικά τηλεοπτικά κανάλια και τα πολυάριθμα τζαμιά στα παρισινά ή τα λονδρέζικα προάστια κυκλοφορεί η ίδια εικόνα για το Ισλάμ. Οι πιο μετριοπαθείς (ή απλώς πιο παραδοσιακοί) μουσουλμάνοι την ονομάζουν «ουαχαμπιτική». Οι ενδιαφερόμενοι απορρίπτουν τον όρο και προτιμούν να χρησιμοποιούν έναν άλλο: «σαλαφιστές».1 Δεν πρόκειται για ένα δομημένο κίνημα, αλλά για μια οπτική για το Ισλάμ που δίνει προτεραιότητα στην κυριολεκτική και πουριτανική ανάγνωση του Κορανίου, που αρνείται την ίδια την ιστορία του μουσουλμανικού κόσμου όπως διαμορφώθηκε από εποχή του προφήτη και των ακολούθων του.
Αυτός ο νεο-φονταμενταλισμός θέλει να επιβάλει τη σαρία ως αποκλειστικό οδηγό κάθε ανθρώπινης και κοινωνικής συμπεριφοράς. Λογικά λοιπόν αρνείται κάθε αναφορά σε μια κουλτούρα που αναπτυσσόταν δίπλα ή πέρα από το αυστηρά θρησκευτικό: τις τέχνες, τη μουσική, τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, τα εθνικά έθιμα, χωρίς καν να αναφέρουμε τα δάνεια από άλλες κουλτούρες (για παράδειγμα, ο εορτασμός του νέου έτους ή το χριστουγεννιάτικο δέντρο). Άλλωστε, δεν διατήρησε παρά μια εργαλειακή σχέση με τις επιστήμες (ναι στον υπολογιστή, όχι στον επιστημονικό ορθολογισμό). Αυτή η εκδοχή του Ισλάμ έρχεται σε βίαια αντίθεση με τον χριστιανισμό και τον ιουδαϊσμό (και εν μέρει και με τον σιιτισμό).
Η έμμονη ιδέα αυτής της νεο-φονταμενταλιστικής τάσης είναι να χαράξει την κόκκινη γραμμή ανάμεσα στην πραγματική θρησκεία (din) και την ασέβεια (kufr), γραμμή που διασχίζει το εσωτερικό της ίδιας της μουσουλμανικής κοινότητας. Καταγγέλλει λοιπόν όλους τους θρησκευτικούς αλλά και πολιτιστικούς συμβιβασμούς με την κυρίαρχη παγκόσμια κουλτούρα, που σήμερα είναι εκείνη της Δύσης. Όλα ανάγονται σε έναν κώδικα του νόμιμου και του παράνομου, ακόμα και για ασήμαντες λεπτομέρειες, όπως ο τρόπος που περιποιούνται τη γενειάδα (για τους Αφγανούς Ταλιμπάν) ή που βουρτσίζουν τα δόντια τους. Ο φετφάς (ο καθορισμός του νόμιμου χαρακτήρα των πράξεων του καθενός, από τη χρήση της πιστωτικής κάρτας μέχρι τη δωρεά οργάνων) γίνεται η κύρια δραστηριότητα των ουλεμάδων2 ή των αυτοανακηρυγμένων κηρύκων.
Ο νεο-φονταμενταλισμός μπορεί να αναπτυχθεί σε εντελώς διαφορετικά κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια. Μια οργάνωση όπως η Jama’at al-Tabligh είναι εντελώς απολίτικη. Όμως οι ιμάμηδες στα μικρά τζάμια των ευρωπαϊκών συνοικιών επιμένουν τα κορίτσια να φορούν μαντίλα και να μην πηγαίνουν στο μάθημα της Γυμναστικής και προσκαλούν τους πιστούς να μην κάνουν χειραψία με γυναίκες ή να μην απαντούν σε ευχετήριες κάρτες για το νέο έτος.
Ο σαουδαραβικός ουαχαμπιτισμός, που ιδρύθηκε από τον Αμπντέλ Ουαχάμπ (1703-1791) φτάνει στα άκρα την υπακοή στις γραφές και την άρνηση κάθε συμβιβασμού με οτιδήποτε δεν ανήκει αυστηρά στο Ισλάμ (σε σημείο που κατέστρεψε τον τάφο του ίδιου του Προφήτη ώστε να μην γίνει αντικείμενο λατρείας). Είναι δομημένος ενάντια στις άλλες σχολές του ισλαμισμού και όχι ενάντια στη Δύση, με την οποία συμμάχησε μετά την προτροπή της οικογένειας Σαούντ. Παραμένει όμως αρνητικός σε κάθε πολιτισμική ή θρησκευτική επιρροή. Η σαουδαραβική τηλεόραση που απευθύνεται στους μουσουλμάνους της Δύσης καταγγέλλει κάθε μορφή ενσωμάτωσης, υποστηρίζει όμως τη φιλοαμερικανική πολιτική της βασιλικής οικογένειας.
Υπάρχουν φυσικά και τα κινήματα όπως η ισλαμική ένοπλη ομάδα (GIA) και η Αλ Κάιντα που στηρίζουν την τζιχάντ. Η πρώτη έχει ως στόχους τους άλλους μουσουλμάνους (όπως τα μέλη του ισλαμικού μετώπου σωτηρίας FIS που δεν την ακολούθησαν), ενώ ταυτόχρονα θέλει να εξαλείψει κάθε χριστιανική παρουσία στην Αλγερία. Η δεύτερη ασχολείται ιδίως με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Τα αναθέματα και οι διαφορές δεν λείπουν ανάμεσα σε αυτά τα κινήματα. Διαφωνούν κυρίως για τον ρόλο της τζιχάντ. Όλα όμως έχουν ένα συγκεκριμένο όραμα για το Ισλάμ, επικεντρωμένο στην αυστηρή εφαρμογή της σαρία, την άρνηση ενός πολιτιστικού χώρου, την ατομική επιστροφή σε μια αυστηρή τήρηση των θρησκευτικών κανόνων.
Τέτοια ρεύματα είναι τόσο παλιά όσο και το Ισλάμ. Οι Αφγανοί Ταλιμπάν θυμίζουν τους Αλμοάδες του μεσαιωνικού Μαρόκου, όπου οι φυλές -τώρα Παστούν, τότε Βέρβεροι- ενώνονται πίσω από ένα χαρισματικό άτομο για να επιβάλουν στους ανθρώπους της πόλης ένα αυστηρό Ισλάμ, βασισμένο αποκλειστικά στη σαρία. Το ερώτημα είναι γιατί αυτό το κίνημα αναπτύσσεται σήμερα σε σύγχρονο περιβάλλον ξεκινώντας από τους μουσουλμάνους που ζουν στη Δύση.
Ο ιμάντας μεταφοράς είναι τα θρησκευτικά σχολεία, όπως οι μεντρεσέδες του Αφγανιστάν, ή ακόμα πολλά ισλαμικά ινστιτούτα στη Σαουδική Αραβία και στις χώρες του Κόλπου. Από εκεί βγαίνουν οι ιμάμηδες και οι κήρυκες που θα ανοίξουν τζαμιά στη Δύση ή που θα προσκληθούν από τις τοπικές κοινότητες για να κηρύξουν.
Η Σαουδική Αραβία έπαιξε έναν ρόλο κλειδί στην εξάπλωση του σύγχρονου νεο-φονταμενταλισμού. Προκειμένου να παρεμποδίσουν την εξάπλωση του αραβικού εθνικισμού, του ιρανικού σιιτισμού και του κομμουνισμού ενθάρρυναν, σε θρησκευτικό επίπεδο, έναν δογματικό σουνιτισμό, ιδιαίτερα συντηρητικό και πολύ εχθρικό απέναντι στη Δύση (η θρησκευτική ιεραρχία στη Σαουδική Αραβία είναι αρκετά ανεξάρτητη από τον οίκο των Σαούντ). Οι Σαουδάραβες ουαχαμπίτες προσηλύτισαν στον ουαχαμπισμό τη διδασκαλία των άλλων σχολών περιθωριοποιώντας όλες τις μεγάλες κουλτούρες του μουσουλμανικού κόσμου. Το παιδαγωγικό περιεχόμενο μειώθηκε σε εγχειρίδια πολύ πιο σύντομα, επικεντρωμένα στον εφαρμοσμένο νόμο και στην ευλάβεια. Μειώθηκε όμως και η διάρκεια των σπουδών: κύκλοι τριών έως πέντε ετών αντικατέστησαν τα δεκαπέντε χρόνια που χρειάζονταν οι ουλεμάδες για να μελετήσουν. Η κύρια δραστηριότητα των δασκάλων είναι ο φετφάς (με την κλασική έννοια της νομικής συμβουλής) και η σύνταξη κανόνων για το τι είναι νόμιμο και τι παράνομο, οι οποίοι διακινούνται με τη μορφή μικρών διδακτικών βιβλίων ή μέσω του Διαδικτύου.
Οι Σαουδάραβες χρησιμοποίησαν όλη την οικονομική τους δύναμη για τη διάχυση αυτής της τάσης: πολλαπλασιασμός των ισλαμικών ινστιτούτων, των υποτροφιών και των μεντρεσέδων, συχνά χρηματοδοτούμενων από σαουδαραβικές ισλαμικές τράπεζες ή από επιχειρηματίες. Έτσι μπόρεσαν να ανταγωνιστούν τα πιο παραδοσιακά κέντρα θρησκευτικής διδασκαλίας, όπως το πανεπιστήμιο Αλ Αζχάρ του Καΐρου, αφού τόσο το ύψος της υποτροφίας όσο και οι συνθήκες στέγασης και σπουδών είναι πολύ καλύτερες στη Σαουδική Αραβία απ’ ό,τι στην Αίγυπτο. Είναι λοιπόν πολύ πιο εύκολο για έναν νεαρό πρόσφυγα από το Αφγανιστάν ή το Πακιστάν να αποκτήσει μια υποτροφία για να μελετήσει το Ισλάμ στη Σαουδική Αραβία απ’ ό,τι να πάρει πολιτικό άσυλο στην Αυστραλία.
Όμως η σαουδαραβική προπαγάνδα είχε επίσης την έμμεση έγκριση των μεγάλων δυτικών ή μουσουλμανικών χωρών, καθώς τη δεκαετία του 1980 θεωρούσαν πως αποτελούσε το αντίβαρο στον ριζοσπαστισμό της εποχής (ιρανικός ισλαμισμός ή κομμουνισμός). Δεδομένου ότι οι σχέσεις μεταξύ της σαουδαραβικής μοναρχίας και των δυτικών κυβερνήσεων ήταν άριστες, θεωρούσαν ότι η κατάσταση αυτή παρέμενε υπό πολιτικό έλεγχο.
Δεν έχει όμως νόημα να προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τα πάντα με τα χρήματα. Ο νεο-φονταμενταλισμός προχώρα γιατί απαντά στη ζήτηση της «αγοράς θρησκειών». Κατ’ αρχάς, τα μεγάλα κλασικά ισλαμικά κινήματα (Ρεφά στην Τουρκία, FIS στην Αλγερία, ιρανική επανάσταση, λιβανέζικη Χεζμπολάχ, παλαιστινιακή Χαμάς, αλλά και μέρος των Αδελφών Μουσουλμάνων) είτε εξαφανίστηκαν είτε μεταλλάχθηκαν όταν κλήθηκαν να ασκήσουν την εξουσία. Έγιναν περισσότερο εθνικιστικά, όπως η Χαμάς ή η Ρεφά, και δεν ικανοποιούν πλέον το αίτημα μιας νεολαίας που βρίσκεται διάσπαρτη σε όλον τον κόσμο, είτε λόγω εξορίας είτε λόγω σπουδών είτε λόγω μετανάστευσης, και η οποία δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της σε κανέναν εθνικισμό.
Είναι πολλές οι μορφές θρησκείας που θα μπορούσαν να απαντήσουν στις νέες απαιτήσεις ενός παγκοσμιοποιημένου μουσουλμανικού πληθυσμού, όμως ο νεο-φονταμενταλισμός είναι ιδιαίτερα προσαρμοσμένος γιατί προτείνει την επανίδρυση ενός καθολικού Ισλάμ, καθαρμένου από έθιμα και παραδόσεις και άρα προσαρμόσιμου σε κάθε κοινωνία. Δεν απευθύνεται πια σε πραγματικές κοινότητες, αλλά σε απομονωμένα άτομα που επιστρέφουν στην πίστη και την ταυτότητά τους. Οι νεο-φονταμενταλιστές είναι εκείνοι που κατάφεραν να εξισλαμίσουν την παγκοσμιοποίηση βλέποντάς την ως ευκαιρία για την οικοδόμηση μιας καθολικής μουσουλμανικής κοινότητας, με την προϋπόθεση βέβαια να εκθρονιστεί η κυρίαρχη δυτική κουλτούρα.
1. Αναφορά σε εκείνους που ακολουθούν το Ισλάμ των σαλάφ, των «ευσεβών προγόνων», δηλαδή των ακολούθων του προφήτη.
2. Ουλεμάς: θεολόγος γνώστης του μουσουλμανικού δικαίου.
* O Ολιβιέ Ρουά είναι πολιτικός επιστήμονας και καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του «Η τζιχάντ και ο θάνατος», «Η Ευρώπη είναι χριστιανική;» από τις εκδόσεις Πόλις
