Επιμέλεια: Θανάσης Κούτσης
Η συζήτηση για τη βιντεοεπιτήρηση και τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών είχε ήδη ξεκινήσει πριν γυρίσει ο αιώνας, όταν άρχισαν να πολλαπλασιάζονται οι κάμερες στους δρόμους, τους σταθμούς, στα μεγάλα καταστήματα, τα εμπορικά κέντρα και τους χώρους στάθμευσης. Μέσω του Διαδικτύου αυτές οι κάμερες και χιλιάδες άλλες, τοποθετημένες σε ιδιωτικούς χώρους, δημιουργούν την αγχωτική προοπτική να είναι ορατά και να επιτηρούνται τα πάντα. Σε αυτό το πρωτοφανές πλαίσιο κοινωνικού ελέγχου τι γίνονται άραγε τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του ατόμου; Επιστροφή στην απαρχή του προβληματισμού μ’ ένα άρθρο από το αρχείο μας που χρονολογείται από τον Μάρτιο του 1998.
Τα πρώτα συστήματα βιντεοεπιτήρησης εγκαταστάθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 για να βοηθήσουν στη ρύθμιση της οδικής κυκλοφορίας και για να συμβάλουν στην καταπολέμηση των κλοπών στις τράπεζες και στα καταστήματα πολυτελείας. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 τα συστήματα αυτά πολλαπλασιάστηκαν στις μαζικές μεταφορές, στα εμπορικά καταστήματα, στους χώρους εργασίας και αναψυχής και γύρω από τα δημόσια κτήρια. Ένα βήμα ακόμη για την τυποποίησή τους έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν τοποθετήθηκαν κάμερες στους δημόσιους δρόμους, στα στάδια και σε μικρότερες οδούς ορισμένων πόλεων.
Οι κάμερες τελειοποιούνται συνεχώς: ορισμένες μπορούν να επιτηρούν ένα οπτικό πεδίο 360 μοιρών. Άλλες είναι εφοδιασμένες με μεγεθυντικό φακό και μπορούν να διαβάσουν τις τιμές που πληκτρολογεί μια υπάλληλος στο ταμείο ή μια πινακίδα κυκλοφορίας σε απόσταση 300 μέτρων. Κάποιες άλλες, οι λεγόμενες «έξυπνες», διαθέτουν ανιχνευτές που σημαίνουν συναγερμό σε περίπτωση κάποιου συμβάντος. Η μετάδοση εικόνων με το ευρύτερο τηλεφωνικό δίκτυο θα επιτρέπει να βλέπει κανείς και να ακούει χωρίς σύνορα, σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Ο σκοπός της βιντεοεπιτήρησης έχει τέτοιο χαρακτήρα που της προσδίδει μια ισχυρή νομιμοποίηση. Η ασφάλεια είναι πράγματι από τα πρωταρχικά ανθρώπινα δικαιώματα. Και οι επιθέσεις σε περιουσίες και σε πρόσωπα αυξήθηκαν στην Ευρώπη, μολονότι τα εγκλήματα παραμένουν σπάνια. Γι’ αυτόν τον λόγο στη δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε το αίτημα της ασφάλειας εκ του σύνεγγυς, στην οποία η παραδοσιακή αστυνομία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί. Η λύση αναζητήθηκε αλλού, με την προσφυγή σε ιδιωτικές ή δημοτικές υπηρεσίες ασφαλείας και σε τεχνολογίες όπως η βιντεοεπιτήρηση.
Οι κάμερες δεν προσφέρουν πάντοτε την αναμενόμενη αποτελεσματικότητα. Το Λεβαλουά - Περέ στα παρισινά προάστια είναι από τις καλύτερα βιντεοεπιτηρούμενες πόλεις της Γαλλίας, με δρόμους που ελέγχονται από 86 κάμερες. Σ' αυτή την πόλη η εγκληματικότητα αυξήθηκε το 1996 με έντονη αύξηση των κλοπών.
Από τη στιγμή που εγκαθίσταται, ένας μηχανισμός βιντεοεπιτήρησης αποτελεί πια έναν εξοπλισμό του οποίου ο σκοπός μπορεί να αλλάξει. Τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα αφορούν τον πολιτικό έλεγχο που εξασφάλισαν οι κάμερες που είχαν τοποθετηθεί στην πλατεία Τιενανμέν του Πεκίνου τον Ιούνιο του 1989, όταν χρησιμοποιήθηκαν για την αναγνώριση και τη σύλληψη πολλών «διαδηλωτών».
Διαπιστώνουμε έτσι ότι οι κάμερες που έχουν τοποθετηθεί σε ένα μεγάλο εμπορικό χώρο, για να υπάρχει παρέμβαση σε περιπτώσεις κλοπής, χρησιμοποιούνται για την επιτήρηση του προσωπικού... Το όργανο μετατρέπεται σε εργαλείο ελέγχου της εργασίας και της παραγωγικότητας, όπως δείχνουν οι πολυάριθμες περιπτώσεις απολύσεων που φτάνουν στα δικαστήρια και στις οποίες το ηλεκτρονικό μάτι χρησιμοποιείται ως μάρτυρας κατηγορίας. Η κάμερα μπορεί ακόμη να χρησιμεύσει στη διερεύνηση της συμπεριφοράς των καταναλωτών. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την καλύτερη παρατήρηση της μίας ή της άλλης συμπεριφοράς του αγοραστή. Η ανάλυση των πιο ασήμαντων γεγονότων και χειρονομιών επιτρέπει να τελειοποιείται η σωστή τοποθέτηση των προϊόντων και να διαμορφώνεται η πιο αποτελεσματική «διαδρομή» του πελάτη για την αύξηση των αγορών.
Στην αντίθετη περίπτωση, η καταγραφή των ατόμων που διαπράττουν κλοπές μπορεί να τροφοδοτεί συνεχώς, μέσω φωτογραφιών, ένα αρχείο υπόπτων ή υποτρόπων. Σήμερα διεξάγονται έρευνες για να τελειοποιηθούν τα λογισμικά συστήματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών για τον αυτόματο εντοπισμό του προσώπου ενός καταζητούμενου ατόμου στις ταινίες βίντεο όπου έχουν καταγραφεί σκηνές με πολλά πρόσωπα.
Η τελειοποίηση του λογισμικού των συστημάτων επιτήρησης επιτρέπει μια κατά κάποιον τρόπο «αντικειμενική» παρακολούθηση, επικεντρωμένη στον εντοπισμό μιας μη ομαλής συμπεριφοράς, ενός ασυνήθιστου τρόπου ντυσίματος ή μιας ιδιαίτερης εθνικής καταγωγής. Αντίθετα από τον άνθρωπο εικονολήπτη, η μηχανή πραγματοποιεί μια αυτόματη καταγραφή στο πεδίο όπου λειτουργεί. Οι λαθεμένες ερμηνείες των εικόνων της μπορούν να έχουν φοβερές συνέπειες.
Μια σειρά έρευνες, που αφορούν πολλούς μηχανισμούς τοποθετημένους σε δημόσιους χώρους στη Γαλλία και οι οποίες δημοσιεύτηκαν το 1995, προτείνουν τη διάκριση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές μορφές βιντεοεπιτήρησης: η πρώτη, της πρόληψης, επιδιώκει να θεσπίσει μια σχέση που παροτρύνει το άτομο να υιοθετήσει την απαιτούμενη συμπεριφορά, η δεύτερη, της καταστολής, αρκείται να παρεμβαίνει σε περίπτωση ανεπιθύμητης συμπεριφοράς.
Η πρώτη προεκτείνει τις παλιές πειθαρχίες. Για περισσότερο από τρεις αιώνες, η αυτοκυριαρχία και η αυτοπειθαρχία συνέβαλαν στην εξημέρωση των ηθών και των συμπεριφορών. Ο Νορμπέρ Ελιάς έδειξε με ποιον τρόπο η διαμόρφωση μιας κοινωνίας της «Αυλής», κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, απέκλεισε τις βίαιες συγκρούσεις και συνέβαλε στο να εξαπλωθούν στο σύνολο της κοινωνίας νέοι κανόνες συμπεριφοράς βασισμένοι στον αυτοέλεγχο και στην αυτοσυγκράτηση.
Για τον Μισέλ Φουκό οι πανοπτικοί και πειθαρχικοί μηχανισμοί δημιούργησαν από τα τέλη του 18ου αιώνα το προσαρμοσμένο άτομο. Αυτό το άτομο έγινε υπάκουο και χρήσιμο χάρη στον εγκλεισμό του σε κλειστούς χώρους (σχολείο, στρατόπεδο, εργοστάσιο, νοσοκομείο, φυλακή) και σε ένα «σημάδεμα» του σώματος. Έγκλειστο πια, το επιτηρούμενο άτομο κάνει δικούς του τους καταναγκασμούς της εξουσίας.
Στη δεκαετία του 1950 οι παλιές πειθαρχίες έχασαν την αποτελεσματικότητά τους. Η νεωτερικότητα δημιούργησε αυτό που ο ανθρωπολόγος Μαρκ Οζέ ονομάζει «μη χώρους», όπως τα αεροδρόμια ή τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, όπου δεν εκφράζονται παρά αποσπασματικές και ανώνυμες ταυτότητες. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το βίντεο επιχειρεί να εκσυγχρονίσει τους πανοπτικούς μηχανισμούς. Η γενική λειτουργία τού να είναι κανείς ορατός, χωρίς να βλέπει ποτέ, που ίσχυε μέχρι τώρα σε κλειστούς χώρους, θα εφαρμοστεί και σε ανοιχτούς, όπου συχνάζουν συνεχώς κινούμενα άτομα.
«Όταν αισθάνεται κανείς επιτηρούμενος από κάμερες», παρατηρεί ο Πολ Βιρίλιο, «έστω κι αν δεν υπάρχει κανείς στον θάλαμο ελέγχου, είναι εξαρτημένος και υπάρχει ένα είδος διοίκησης. Η βιντεοεπιτήρηση είναι μια διοίκηση συμπεριφορών. Ενώ αποθαρρύνει τους κακοποιούς, ταυτόχρονα τροποποιεί τις συμπεριφορές όλων». Το σημαντικό είναι να γνωρίζει ο βιντεοεπιτηρούμενος ότι αποτελεί αντικείμενο επιτήρησης. Αυτή η γνώση παράγει την πειθαρχική σχέση και οδηγεί το άτομο να υιοθετήσει τη διαγωγή που περιμένουν απ’ αυτό. Η αποτελεσματικότητα του πανοπτικού σχήματος προέρχεται από τη σχέση «να σε βλέπουν χωρίς ποτέ να βλέπεις».
Γι’ αυτό η μορφή αυτή της τεχνοασφαλείας είναι εξαιρετικά εμφανής και παρουσιάζεται με απόλυτη σαφήνεια με μια πληροφορία του τύπου «Χαμογελάστε, σας κινηματογραφούν». Ορισμένες μέθοδοι επιτρέπουν μερικές φορές στο άτομο να παίξει τον διπλό ρόλο του επιτηρούμενου και του επιτηρούντος.
Για παράδειγμα, ορισμένα συστήματα που δοκιμάζονται τώρα σε συγκροτήματα πολυκατοικιών δίνουν τη δυνατότητα σε κάθε κάτοικο να παρακολουθεί, στον δέκτη του, το πηγαινέλα των προσώπων που βρίσκονται στους κοινόχρηστους χώρους.
Η δεύτερη μορφή βιντεοεπιτήρησης εισάγει έναν νέο τύπο ελέγχου. Μέσω ενός μηχανισμού αφηρημένου, απόμακρου, αποπροσωποποιημένου, αυτόματου, γραφειοκρατικού και σε μεγάλο βαθμό αθέατου και ακατανόητου, η μηχανή δημιουργεί πληροφορίες και μπορεί εξίσου να προκαλέσει πράξεις...
Ο έλεγχος εκφράζεται μάλλον από τη χειραγώγηση παρά από τον καταναγκασμό, από αθέατα νήματα που τα χειρίζονται από μακριά. Το επιτηρούμενο υποκείμενο περιορίζεται στο να είναι απλώς ένα αντικείμενο πληροφοριών. Μετά τα πολυάριθμα στοιχεία αρχείου που έχουν συγκεντρωθεί για το άτομο και τα ηλεκτρονικά ίχνη που αφήνει, οι βιντεοκάμερες έρχονται να εμπλουτίσουν τη διαφάνεια αυτού του ατόμου με ένα ιστορικό με βάση την εικόνα του. Το επιτηρούμενο πρόσωπο αγνοεί τις διαδικασίες και τους χειρισμούς που πραγματοποιούνται πίσω από την πλάτη του.
Με δεδομένη την απουσία αρχών που να διέπουν τη βιντεοεπιτήρηση, οι παρεκκλίσεις που πλήττουν τις ελευθερίες πολλαπλασιάστηκαν. Η φροντίδα για την ασφάλεια δεν υπολογίζει και πολύ μια ουσιαστική ελευθερία: του να πηγαίνει και να έρχεται κανείς ελεύθερα σ’ έναν δημόσιο χώρο χωρίς να τον παρακολουθούν. Το 1990, ένας Γάλλος διοικητικός δικαστής ακύρωσε την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου μιας πόλης που είχε εγκρίνει τη δημιουργία ενός συστήματος βιντεοεπιτήρησης. Ο δικαστής έκρινε ότι η γενικευμένη εγκατάσταση και η συνεχής λειτουργία μηχανισμών βιντεοεπιτήρησης προσβάλλουν σοβαρά τις ατομικές ελευθερίες, και προπαντός το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και την εικόνα του ατόμου, και η προσβολή αυτή δεν δικαιολογείται από κάποια δικαστική απόφαση ούτε από τις ανάγκες της δημόσιας τάξης ή την επακριβή διαπίστωση παραβιάσεων του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας ή της βλάβης σε αγαθά ή πρόσωπα.
Καθώς οι ελευθερίες είναι δεδομένες σε μια δημοκρατία, η προσβολή αυτών των ελευθεριών που συνιστά η λήψη εικόνων πρέπει να είναι ανάλογη με τον επιδιωκόμενο σκοπό. Αν η προσβολή δικαιολογείται σε ορισμένους ανασφαλείς χώρους, δεν δικαιολογείται σε όλες τις περιπτώσεις. Σε ένα τεχνικό κολέγιο στο Βέλγιο κυνηγούν τους καπνιστές μέχρι τις τουαλέτες, τοποθετώντας εκεί κάμερες για να τους ελέγχουν καλύτερα. Σε ορισμένα μεγάλα καταστήματα επιτηρούν τα δοκιμαστήρια με κρυμμένες κάμερες για να μειώσουν τις κλοπές των ειδών ένδυσης. Παρατηρήθηκε ακόμη ότι κάμερες που έχουν τοποθετηθεί σε δημόσιους δρόμους ή γύρω από ένα μεγάλο κατάστημα για να επιτηρούνται οι προσβάσεις του μπορούν να καταγράψουν εικόνες του εσωτερικού των γειτονικών κατοικιών.
Στον συμβιβασμό που θα γίνει ανάμεσα στην ασφάλεια και στις ελευθερίες, ο σεβασμός των ελευθεριών του βιντεοεπιτηρούμενου ατόμου πρέπει να διασφαλίζεται απόλυτα.
* Ο André Vitalis είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Michel de Montaigne (Bordeaux-III). Από το 1996 έως το 2005 διετέλεσε διευθυντής του Κέντρου Σπουδών των ΜΜΕ
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στη διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/to-pantachou-paron-vlemma-tis-vinteoepitirisis/
