Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Στην πρόσφατη ιστορία, το παράδειγμα που ταιριάζει καλύτερα στον διάλογο για την ευρεσιτεχνία του εμβολίου κατά της Covid-19 είναι εκείνο των γενόσημων φαρμάκων κατά του AIDS. Μετά από χρόνιο λήθαργο, το 2001 η διεθνής κοινότητα αρχίζει επιτέλους να κατανοεί ότι θα πρέπει να θέσει φραγμούς στη βιομηχανία φαρμάκων, η οποία ενδιαφέρεται μόνο για τα κέρδη, ώστε να επιτρέψει την πρόσβαση στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη εκατομμυρίων ασθενών του Νότου που περίμεναν τη θεραπεία.
Στις 19 Απριλίου του 2001, στην Πρετόρια, 39 φαρμακευτικές εταιρείες που είχαν εγείρει αγωγή ενάντια στο κράτος της Νότιας Αφρικής συνειδητοποιούν τελικά την έκταση των ζημιών που προκαλούσε στη διεθνή κοινή γνώμη η υπερβολική επιμονή τους στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας τους και παραιτούνται ξαφνικά από τον δικαστικό αγώνα. Ισχυρίζονται πως οι νόμοι της Νότιας Αφρικής που αποσκοπούσαν στην εξασφάλιση του ανεφοδιασμού με φάρμακα σε λογικές τιμές ήταν αντίθετοι με τη συμφωνία Adpic -για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας που σχετίζονται με το εμπόριο-, συμφωνία που είχε συναφθεί στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).
Λίγες ημέρες πριν στις 4 Απριλίου, μια διεθνής ομάδα ερευνητών και εμπειρογνωμόνων, η οποία συνεδρίασε στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ (Βοστόνη) με επικεφαλής τον οικονομολόγο Τζέφρι Σακς, διατύπωσε μια πρόταση η οποία προβλήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον διεθνή Τύπο: διαπιστώνοντας την ιατρική και την ηθική χρεοκοπία των διεθνών οργανισμών στο ζήτημα του AIDS, πρότεινε «μια συναινετική λύση για τις αντιικές θεραπείες ενάντια στο AIDS στις φτωχές χώρες».
Όμως, για τον Ρόμπερτ Ζούλικ, τον αντιπρόσωπο του Προέδρου Τζορτζ Μπους για θέματα εμπορίου, η διαμάχη για την πρόσβαση στα φάρμακα αποτελούσε «μια δοκιμασία για την ικανότητα (της αμερικανικής κυβέρνησης) να ενισχύσει την υιοθέτηση των αρχών της ελευθερίας των ανταλλαγών στις Ηνωμένες Πολιτείες και στον υπόλοιπο κόσμο (...). Η αντιστροφή του κλίματος που ετοιμάζεται ενάντια στη φαρμακοβιομηχανία λόγω της επιθετικής διεκδίκησης των δικαιωμάτων της από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας απέναντι σε μια μνημειώδη υγειονομική κρίση (...), η εχθρότητα που όλα αυτά δημιουργούν, θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο ολόκληρο το σύστημα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας».
Μια πολύ περιοριστική ανάγνωση των διεθνών συμφωνιών για την πνευματική ιδιοκτησία απαγορεύει de facto την παραγωγή γενόσημων φαρμάκων στις χώρες του Νότου ή την εισαγωγή, στις φτωχότερες χώρες, των γενόσημων φαρμάκων που έχουν παραχθεί αλλού με το χαμηλότερο δυνατό κόστος. Όμως, πολλές οργανώσεις αμφισβητούν αυτήν την ερμηνεία (από τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα έως τη Νοτιοαφρικανική Εκστρατεία για την Πρόσβαση στις Θεραπευτικές Αγωγές ή την Act Up) και συνηγορούν στις κυβερνήσεις και στους διεθνείς οργανισμούς ή διαδηλώνουν στους δρόμους υπέρ της διευρυμένης χρησιμοποίησης των «υποχρεωτικών αδειών παραγωγής» και των «παράλληλων εισαγωγών». Αυτοί οι δύο μηχανισμοί προβλέφθηκαν στη συμφωνία για τα πνευματικά δικαιώματα και το εμπόριο (Adpic) ως εξαιρέσεις, για παράδειγμα σε επείγουσες υγειονομικές περιπτώσεις.
Στις αρχές του 2001 ο αντίκτυπος είναι προφανής: η Βραζιλία, η οποία κατηγορείται από τις Ηνωμένες Πολιτείες ενώπιον του ΠΟΕ, αμφισβητεί με σφοδρότητα το οικονομικό βάρος των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στην πολιτική δωρεάν διανομής των φαρμάκων κατά του AIDS που εφαρμόζει. Στις 25 Ιουνίου οι ΗΠΑ αποσύρουν την αγωγή τους με αντάλλαγμα την υπόσχεση να πραγματοποιούνται «διαπραγματεύσεις πριν εκδοθεί» οποιαδήποτε υποχρεωτική άδεια παραγωγής για φάρμακο που καλύπτεται από αμερικανικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Στα διεθνή συνέδρια διαγράφονται συγκλίσεις ανάμεσα στη Βραζιλία, την Ινδία, την Ταϊλάνδη και τη Νότια Αφρική. Η Γαλλία κάνει, δειλά, ορισμένες προτάσεις. Και η Ευρωπαϊκή Ένωση, όταν επιχειρεί την ερμηνεία τής συμφωνίας για τα πνευματικά δικαιώματα και το εμπόριο (Adpic), προσπαθεί να λάβει όσο το δυνατόν περισσότερο υπόψη της απαιτήσεις της δημόσιας υγείας (ανακοίνωση της 11 Ιουνίου 2001).
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα, η προσφορά που έκανε η ινδική εταιρεία Cipla στους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα για ένα αντιρετροϊκό κοκτέιλ με κόστος μικρότερο των 350 δολαρίων ετησίως -αντί για 10.000 δολάρια για τα προϊόντα των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών- αντήχησε σαν κεραυνός. Κάνει ξαφνικά πιστευτή την ανάδυση, στον Νότο, παραγωγών γενόσημων φαρμάκων με χαμηλότερο κόστος.
Ο Τζέιμς Λαβ, συντονιστής του Consumer Project on Technology (Ουάσιγκτον) και πρωτεργάτης της προσφοράς της Cipla, τονίζει: «Ο Τζέφρι Σακς υπήρξε τρομερός σ’ αυτό το ζήτημα: συνιστούσε να πραγματοποιούνται οι αγορές αποκλειστικά από τις ‘big pharmas’ (τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες)». Άραγε γι’ αυτόν τον λόγο ο μηχανισμός που πρότεινε το Χάρβαρντ συνάντησε τη συγκατάθεση της κυβέρνησης Μπους, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, των εμπειρογνωμόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το AIDS, του Ιδρύματος Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς και... της φαρμακοβιομηχανίας; Η τελευταία πρόσφερε μια απάντηση στο «υγειονομικό απαρτχάιντ», χωρίς ωστόσο να περιορίσει την επιμονή της στο ζήτημα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
Κι όμως... Μετά τη Cipla, πολλοί βιομήχανοι που παράγουν γενόσημα φάρμακα μπήκαν στο παιχνίδι και καθιστούν δυνατό το ενδεχόμενο θεραπευτικών αγωγών με κόστος 200 δολαρίων ετησίως. Από την πλευρά της, η πρόταση του Χάρβαρντ υπολογίζει το κόστος των αγωγών περίπου στα 1.000 δολάρια. «Θα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο να συγκεντρώσει την προσοχή του το παγκόσμιο ταμείο (σ.σ. για την καταπολέμηση του AIDS, της φυματίωσης και της ελονοσίας, μια πρωτοβουλία του Κόφι Άναν) πάνω σ’ αυτό το ‘deal’ ανάμεσα στις φαρμακευτικές εταιρείες και στην αμερικανική κυβέρνηση» υποστηρίζει ο Μπερνάρ Πεκούλ των Γιατρών Χωρίς Σύνορα. «Μια διευρυμένη ανάγνωση του άρθρου 30 των συμφωνιών για τα πνευματικά δικαιώματα και το εμπόριο (Adpic) θα επέτρεπε πράγματι στο Ταμείο να προμηθεύεται φάρμακα από τους παραγωγούς αντίγραφων φαρμάκων. Το συνολικό κόστος των φαρμάκων για 5 εκατομμύρια ασθενείς θα περνούσε σ’ αυτή την περίπτωση από τα 5 δισ. δολάρια στο 1 δισ. δολάρια. Αυτό θα έλυνε αμέσως το δίλημμα ανάμεσα στην πρόληψη και τη θεραπεία και θα απελευθέρωνε πόρους για τη χρηματοδότηση των υποδομών και την παρακολούθηση των ασθενών».
Το 1995 ο γιατρός Γιόνας Σαλκ, ο δημιουργός του πρώτου εμβολίου ενάντια στην πολιομυελίτιδα, παρουσιάζεται ως ήρωας σε μια τηλεοπτική εκπομπή. Ο δημοσιογράφος τον ρωτάει σε ποιον ανήκει το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. «Μα... στον λαό. Δεν υπάρχει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας. Θα μπορούσατε να αποκτήσετε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για τον ήλιο;». Στα τέλη της ζωής του, ο γιατρός Σαλκ αφιέρωσε το σημαντικότερο μέρος του ερευνητικού έργου του στην αναζήτηση ενός εμβολίου για το AIDS. Θα καταφέρουν, άραγε, οι διάδοχοί του να κάνουν να λάμψει μια ηλιαχτίδα ενάντια στην επιμονή όσων αντιτίθενται στις θεραπευτικές αγωγές;
* Ο Philippe Rivière είναι δημοσιογράφος, προγραμματιστής και χαρτογράφος
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/borei-kaneis-na-echei-diploma-evrasitechnias-gia-ton-ilio/
