Επιμέλεια: Θανάσης Κούτσης
Η εξέγερση της Τσιάπας ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κι έφτασε στην κορύφωσή της την επόμενη δεκαετία. Από το 2001 και μετά, ο Στρατός των Ζαπατίστα για την Εθνική Απελευθέρωση (EZLN) ασχολείται κυρίως με την ανάπτυξη των αυτόνομων κοινοτήτων, που καλύπτουν το ένα τρίτο της επιφάνειας της Τσιάπας και αποτελούν το πιο σημαντικό πείραμα αυτοδιαχείρισης της σύγχρονης Ιστορίας. Τον Απρίλιο και τον Αύγουστο του 2019, δύο ανακοινώσεις του υποδιοικητή Μοϊσές καλούν τον λαό να συγκεντρωθεί και πάλι καταγγέλλοντας τον Λόπεζ Ομπραδόρ για αθέτηση των προεκλογικών του υποσχέσεων. Στις ίδιες ανακοινώσεις κήρυξε την αυτονομία έντεκα ακόμα περιοχών και δήμων. Το κείμενο του νομπελίστα Ζοζέ Σαραμάγκου για την Τσιάπας δημοσιεύτηκε το 1999.
Το 1721, με μια επιτηδευμένη αφέλεια που δεν περιόριζε την οξύτητα του σαρκασμού, ο Σαρλ-Λουί ντε Σεκοντά ρωτούσε: «Πέρσες; Μα πώς μπορεί να είναι κανείς Πέρσης;». Έχουν περάσει σχεδόν τριακόσια χρόνια από τότε που ο βαρόνος Μοντεσκιέ έγραψε τα περίφημα «Περσικά Γράμματα», κι όμως δεν έχουμε καταφέρει ακόμη, μέχρι σήμερα, να δώσουμε μιαν ευφυή απάντηση στο πλέον θεμελιώδες ερώτημα που αφορά την ιστορική διαδρομή των ανθρωπίνων σχέσεων. Στην πραγματικότητα, εξακολουθούμε να μην κατανοούμε πώς μπόρεσε κάποιος να είναι «Πέρσης» και επιπλέον, σαν να μην αρκούσε αυτή η παραδοξότητα, πώς μπορεί να επιμένει να είναι «Πέρσης» σήμερα, σε μια εποχή όπου το θέαμα που παρουσιάζει ο κόσμος έχει στόχο να μας πείσει ότι είναι επιθυμητό και πρόσφορο να είναι κανείς αποκλειστικά «δυτικός», όπως συνήθως αποκαλείται, όρος εξαιρετικά γενικός και υποκριτικά εύχρηστος (δυτικός στη νοοτροπία του, στους τρόπους του, στις προτιμήσεις του, στις συνήθειές του, στα ενδιαφέροντά του, στις εμμονές του, στις ιδέες του) ή ακόμη, στην πολύ συχνή περίπτωση που δεν θα κατόρθωνε να εξυψωθεί σ' αυτό το μεγαλείο, να είναι τουλάχιστον «εξευρωπαϊσμένος», με κίβδηλο τρόπο, είτε ως προϊόν της δύναμης της πειθούς είτε, με πιο ριζοσπαστικά μέσα, ως αποτέλεσμα της πειθούς της βίας, αν δεν υπάρχει άλλη διέξοδος.
«Πέρσης» είναι ο ξένος, ο διαφορετικός - μ' άλλα λόγια, ο άλλος. Η ύπαρξη και μόνο του «Πέρση» αρκεί να αιφνιδιάσει, να αποπροσανατολίσει, να αποδιοργανώσει, να αναστατώσει τον μηχανισμό των θεσμών. Ο «Πέρσης» μπορεί ακόμη να φτάσει μέχρι το σημείο να διασαλεύσει, με απαράδεκτο τρόπο, αυτό το οποίο επιζητούν περισσότερο οι κυβερνήσεις του κόσμου, στον βαθμό που συμβαίνει κάτι τέτοιο, δηλαδή την υπέρτατη αταραξία της εξουσίας τους. Οι Ινδιάνοι της Βραζιλίας (όπου οι «χωρίς γη» αποτελούν μιαν άλλη όψη του «Πέρση») υπήρξαν και είναι «Πέρσες». Οι Ινδιάνοι των Ηνωμένων Πολιτειών υπήρξαν «Πέρσες», αλλά έχουν σχεδόν πάψει να είναι. Στην εποχή τους, οι Ίνκας, οι Μάγιας, οι Αζτέκοι υπήρξαν «Πέρσες», όπως και οι απόγονοί τους, οι οποίοι εξακολουθούν να είναι, εκεί όπου έζησαν και ζουν ακόμη. «Πέρσες» υπάρχουν επίσης στη Γουατεμάλα, στη Βολιβία, στην Κολομβία, στο Περού.
Οι «Πέρσες» αφθονούν επίσης στη βασανισμένη μεξικάνικη γη, όπου ο διερευνητικός και ακριβής φωτογραφικός φακός του Σεμπαστιάο Σαλγάδο απαθανάτισε αυτές τις δραματικές και συγκλονιστικές εικόνες που μας απευθύνονται άμεσα και μας ρωτούν: «Πώς είναι δυνατόν εσείς, οι 'Δυτικοί' και οι 'εξευρωπαϊσμένοι', του Βορρά και του Νότου, οι τόσο καλλιεργημένοι, οι τόσο πολιτισμένοι, οι τόσο τέλειοι, να μην έχετε την απαιτούμενη ευφυΐα και ευαισθησία για να κατανοήσετε εμάς, τους 'Πέρσες' της Τσιάπας;».
Πριν από εφτά χρόνια, όταν, υπακούοντας στη νεοφιλελεύθερη «οικονομική επανάσταση» που καθοδηγήθηκε από το εξωτερικό και εφαρμόστηκε ανελέητα από την κυβέρνηση, οι τροπολογίες του μεξικανικού συντάγματος έθεσαν τέρμα στη διανομή της γης και εκμηδένισαν τις ελπίδες των ακτημόνων αγροτών για την απόκτηση ενός καλλιεργήσιμου κομματιού γης, οι αυτόχθονες πληθυσμοί πίστεψαν ότι θα μπορούσαν να υπερασπιστούν τα ιστορικά δικαιώματά τους (ή τουλάχιστον τα εθιμικά, στην περίπτωση που κάποιοι θα υποστήριζαν ότι οι ινδιάνικες κοινότητες δεν έχουν καμία θέση στην ιστορία του Μεξικού), αν οργανώνονταν σε κοινωνίες των πολιτών, οι οποίες μέχρι σήμερα χαρακτηρίζονται, κατά τρόπο μοναδικό, από την απόρριψη κάθε μορφής βίας, με πρώτη αυτή που θα μπορούσε να προέρχεται από τις ίδιες.
Από την αρχή, η Καθολική Εκκλησία πρόσφερε την υποστήριξή της στις κοινωνίες αυτές, αλλά αυτή η προστασία δεν τους χρησίμευσε και πολύ: οι ηγέτες τους και οι εκπρόσωποί τους ρίχτηκαν στη φυλακή ο ένας μετά τον άλλο. Η συστηματική, αμείλικτη και βάναυση καταδίωξή τους από το κράτος και τους μεγαλοτσιφλικάδες, που ενώθηκαν για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους και των προνομίων τους, εντάθηκε, οι βίαιοι εκτοπισμοί των Ινδιάνων από την προγονική γη τους συνεχίστηκαν και πολύ συχνά τα βουνά και τα δάση υπήρξαν το τελευταίο καταφύγιο των διωγμένων. Εκεί θα γεννιόταν ο σπόρος της εξέγερσης, μέσα στην πυκνή ομίχλη των βουνοκορφών και των κοιλάδων.
Οι Ινδιάνοι της Τσιάπας δεν είναι οι μοναδικοί ταπεινωμένοι και κατατρεγμένοι αυτού του κόσμου: σε κάθε εποχή και σε κάθε τόπο, οι άνθρωποι, που τέτοιοι καυχιόμαστε ότι είμαστε, όποια κι αν ήταν η φυλή τους, το χρώμα τους, τα έθιμά τους, η κουλτούρα τους, το θρήσκευμά τους, πάντοτε συνήθιζαν να ταπεινώνουν και να κατατρέχουν αυτούς που με μια μελαγχολική ειρωνεία εξακολουθούν να αποκαλούν πλησίον τους.
Επινοήσαμε αυτό που δεν υπάρχει στη φύση: τη σκληρότητα, τα βασανιστήρια, την περιφρόνηση. Εφαρμόζοντας μια διεστραμμένη λογική, χωρίσαμε την ανθρωπότητα σε ασυμφιλίωτες κατηγορίες: τους πλούσιους και τους φτωχούς, τα αφεντικά και τους σκλάβους, τους ισχυρούς και τους αδύναμους, τους σοφούς και τους αμαθείς. Επιπλέον, στο εσωτερικό καθεμιάς απ' αυτές τις κατηγορίες βάλαμε και άλλες, έτσι ώστε να εναλλάσσουμε και να πολλαπλασιάζουμε εξίσου και διαρκώς τις αφορμές για να περιφρονούμε, να ταπεινώνουμε, να καταδιώκουμε.
Τα τελευταία χρόνια, η Τσιάπας έγινε ο τόπος όπου οι πιο περιφρονημένοι, οι πιο ταπεινωμένοι και οι πιο κατατρεγμένοι του Μεξικού κατάφεραν να ανακτήσουν, ακέραιοι, την αξιοπρέπεια και την τιμή που ποτέ δεν είχαν χάσει εντελώς, ο τόπος όπου η βαριά ταφόπλακα μιας αιωνόβιας καταπίεσης ράγισε για να αφήσει να περάσει, μπροστά από μια ατελείωτη πομπή δολοφονημένων, μια ακολουθία καινούργιων και διαφορετικών ζωντανών, η οποία αποτελείται από άντρες, γυναίκες και παιδιά τού σήμερα που δεν απαιτούν παρά τον σεβασμό των δικαιωμάτων τους, όχι μόνο ως άνθρωποι που ανήκουν στην ίδια ανθρωπότητα, αλλά επίσης τον σεβασμό των δικαιωμάτων τους ως Ινδιάνοι που επιθυμούν να συνεχίσουν να είναι.
Εξεγέρθηκαν παίρνοντας τα όπλα, αλλά κυρίως εξεγέρθηκαν με τη δύναμη της ηθικής, που μόνο η τιμή και η αξιοπρέπεια μπορούν να κάνουν να ανθίσει και να διατηρηθεί στο πνεύμα, ακόμη και όταν το σώμα υποφέρει από την παντοτινή πείνα και φτώχεια.
Από την άλλη πλευρά των υψιπέδων της Τσιάπας, δεν υπάρχει μόνο η κυβέρνηση του Μεξικού, υπάρχει ολόκληρος ο κόσμος. Αν και γίνεται προσπάθεια να αναχθεί το ζήτημα αυτό σε μια απλή τοπική σύρραξη, της οποίας η λύση πρέπει να αναζητηθεί αποκλειστικά στην αυστηρή εφαρμογή των μεξικανικών νόμων (που υποκριτικά υποτάσσονται και προσαρμόζονται, γι' άλλη μια φορά, όπως βλέπουμε, στη στρατηγική και στην τακτική της οικονομικής εξουσίας και της πολιτικής εξουσίας που εξαρτάται απ' αυτήν), αυτό που διακυβεύεται στα βουνά της Τσιάπας και στα δάση της ζούγκλας Λακαντόνα υπερβαίνει τα σύνορα του Μεξικού και αγγίζει την καρδιά του τμήματος της ανθρωπότητας που δεν έχει παραιτηθεί και που δεν θα παραιτηθεί ποτέ από το όνειρο και την ελπίδα, από την απλή απαίτηση για μια δικαιοσύνη που θα ισχύει για όλους.
Την απαίτηση, όπως έχει γράψει αυτή η εξαιρετική και υποδειγματική από κάθε άποψη προσωπικότητα, που είναι γνωστή με το όνομα «υποδιοικητής Μάρκος», ο εξεγερμένος, για «έναν κόσμο που θα περιλαμβάνει αμέτρητους κόσμους, έναν κόσμο που θα είναι ενιαίος και πολύμορφος», και, ας μου επιτραπεί να προσθέσω: έναν κόσμο που θα διακηρύξει μια για πάντα το απαραβίαστο δικαίωμα του καθενός να είναι «Πέρσης» για όσο χρονικό διάστημα επιθυμεί, υπακούοντας μόνο στις δικές του αρχές.
Το Ακτεάλ1 ήταν ακόμη ένα επεισόδιο στην τρομερή τραγωδία που άρχισε το 1492 με την εισβολή και την κατάκτηση. Κατά τη διάρκεια πεντακοσίων χρόνων, στην Ιβηρική Αμερική (σκόπιμα χρησιμοποιώ αυτό τον επιθετικό προσδιορισμό για να μη μείνουν εκτός κριτικής οι Πορτογάλοι, και οι Βραζιλιάνοι στη συνέχεια, οι συνεχιστές τους σ' αυτό τον μηχανισμό γενοκτονίας που μείωσε τα τρία ή τέσσερα εκατομμύρια των Ινδιάνων που ζούσαν στη Βραζιλία την εποχή των ανακαλύψεων σε μόλις διακόσιες χιλιάδες το 1980), οι αυτόχθονες πληθυσμοί πέρασαν, τρόπος του λέγειν, από διάφορα χέρια: από το χέρι του στρατιώτη που τους σκότωνε στο χέρι του αφεντικού που τους εκμεταλλευόταν, με την παρεμβολή του χεριού της Καθολικής Εκκλησίας που αντικατέστησε τους θεούς τους με τους δικούς της, αλλά που δεν κατόρθωσε ν' αλλάξει τη σκέψη τους.
Ο Εδουάρδο Γκαλεάνο, ο μεγάλος Ουρουγουανός συγγραφέας, διηγείται πως ο Ραφαέλ Γκιγιέν,1 πριν γίνει ο υποδιοικητής Μάρκος, πήγε στην Τσιάπας και μίλησε στους Ινδιάνους, αλλά εκείνοι δεν τον κατάλαβαν: «Τότε χάθηκε μέσα στην ομίχλη, έμαθε να ακούει και έγινε ικανός να μιλάει». Αυτή η ομίχλη, που μας εμποδίζει να δούμε, είναι επίσης το παράθυρο που ανοίγεται στον κόσμο του Άλλου, τον κόσμο του Ινδιάνου, τον κόσμο του «Πέρση». Ας κοιτάξουμε σιωπηλά, ας μάθουμε να ακούμε και, στη συνέχεια, ίσως μπορέσουμε τελικά να καταλάβουμε.
1 Σφαγή 45 Ινδιάνων που υποτίθεται ότι ήταν Ζαπατίστας, στην πλειονότητά τους γυναίκες και παιδιά, η οποία διαπράχθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 1997 στην Τσιάπας.
2 Σύμφωνα με μια ανακοίνωση του μεξικανικού υπουργείου Εσωτερικών, που εκδόθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1995, το πραγματικό όνομα του «υποδιοικητή Μάρκος» είναι Ραφαέλ Σεμπαστιάν Γκιγιέν, ο οποίος γεννήθηκε στο Ταμπίκο το 1957.
* O José Saramago (1922 - 2010) ήταν Πορτογάλος συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος και δημοσιογράφος, τιμημένος με Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση: https://monde-diplomatique.gr/?p=5631
