Το 2006 η απόσχιση του Μαυροβουνίου και η συζήτηση για την ανεξαρτησία του Κοσόβου έθεταν για μια ακόμη φορά το «σερβικό ζήτημα». Μολονότι η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνώρισε την ανεξαρτησία του Μαυροβουνίου, ανησυχούσε για τις αντιδράσεις του Βελιγραδίου. «Η Σερβία είναι εταίρος - κλειδί για τη σταθερότητα και την ασφάλεια στα Βαλκάνια» υπογράμμιζε η Ούρσουλα Πλάσνικ, αυστριακή υπουργός Εξωτερικών, η χώρα της οποίας είχε την προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέχρι την 1η Ιουλίου 2006. Αλλά οι διαπραγματεύσεις ένταξης είχαν ήδη αναβληθεί. Από τότε η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρεί μεν τη Σερβία το χαϊδεμένο της παιδί, αλλά κρατά και τις αποστάσεις της. Επιστροφή μέσα από το αρχείο μας στην ταραγμένη εκείνη εποχή, όταν ο σερβικός εθνικισμός ανεβαίνει συνεχώς σε μια χώρα που αισθάνεται πολιορκημένη και όταν ο φυλακισμένος στη Χάγη Σέσελι είναι ακόμα επικεφαλής τού (τότε αντιευρωπαϊκού) Σερβικού Ριζοσπαστικού Κόμματος που αντιτίθεται με σθένος στην ανεξαρτητοποίηση του Κοσόβου.
Των Jean-Arnault Dérens και Laurent Geslin
Το φάσμα της Άκρας Δεξιάς δεν παύει να μεγαλώνει στη Σερβία. Σύμφωνα με σφυγμομετρήσεις, το Σερβικό Ριζοσπαστικό Κόμμα, το οποίο διευθύνεται πάντοτε από τον Βόισλαβ Σέσελι από το κελί του στη Χάγη, μπορεί να ελπίζει περίπου στο 40% των ψήφων. Αν προστεθεί σε αυτό το 7% έως 8% το οποίο αποδίδεται στο Σερβικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, οι υποστηρικτές του παλιού δικτατορικού καθεστώτος θα μπορούσαν να πετύχουν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία σε περίπτωση πρόωρων εκλογών. Οι οποίες φαίνονται πιθανές: σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ο πρωθυπουργός Βόισλαβ Κοστούνιτσα θα προτιμούσε να παραιτηθεί και να προκαλέσει νέες εκλογές παρά να υποχρεωθεί προσωπικά να υπογράψει την απώλεια του Κοσόβου. Σε κάθε περίπτωση, η κυβέρνησή του βασίζεται σε μια εξαιρετικά εύθραυστη πλειοψηφία η οποία εξαρτάται από την υποστήριξη των σοσιαλιστών βουλευτών, χωρίς να συμμετέχουν σε αυτήν.
Εάν η εθνικιστική Άκρα Δεξιά, η οποία καταγγέλλει επισήμως την «κατοχή» του Κοσόβου και προτίθεται να απελευθερώσει τα εδάφη, ανέβαινε στην εξουσία, τότε κάθε προοπτική μιας συμφωνίας μέσω διαπραγματεύσεων για το Κόσοβο θα έκλεινε, κάτι το οποίο θα μπορούσε να προκαλέσει νέα άμεση αναμέτρηση ανάμεσα στη Σερβία και τη «διεθνή κοινότητα».
Στην Μπάνια Λούκα, πρωτεύουσα της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, οι πρόσφυγες είναι και εκεί πολυάριθμοι. Προέρχονται από την Κροατία, την κεντρική Βοσνία, την Ερζεγοβίνη ή το Κόσοβο, και όλοι έχουν μια τραγική ιστορία να διηγηθούν. Επειδή μερικές φορές έχουν γίνει επισήμως απάτριδες και έχουν στερηθεί την υπηκοότητά τους, πολλοί νιώθουν απλώς Σέρβοι. «Εδώ, όλος ο κόσμος βλέπει προς τη Σερβία. Και όταν γίνεται ένας αγώνας ανάμεσα στις ποδοσφαιρικές ομάδες της Σερβίας και της Βοσνίας, είμαστε όλοι πίσω από τη σερβική ομάδα» εξηγεί ο Μίλοντραγκ Πάβιτς, μέλος της Ένωσης νέων δημοσιογράφων της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα. «Δεν έχω εχθρότητα ενάντια σε κανέναν, αλλά δεν νιώθω Βόσνιος: για μένα αυτή η χώρα δεν υπάρχει».
Για έναν αριθμό Σέρβων που ζουν εκεί, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη παραμένει τεχνητή κατασκευή. Έτσι, ήδη από τις 26 Μαΐου 2006, ο Μίλοραντ Ντόντικ, πρωθυπουργός της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, ζήτησε το δικαίωμα να οργανώσει ένα δημοψήφισμα στην «οντότητα» την οποία διευθύνει, παίρνοντας ως παράδειγμα το δημοψήφισμα στο Μαυροβούνιο. Ο Κρίστιαν Ζβαρτς-Σίλινγκ, ο ύπατος εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εξαπέλυσε αμέσως ομοβροντία, υπογραμμίζοντας ότι ενδεχόμενο δημοψήφισμα στη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα είναι αντίθετο στις συμφωνίες ειρήνης του Ντέιτον του 1995, οι οποίες εγγυώνται την ενότητα του κράτους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης -ακόμα και αν αυτό είναι χωρισμένο σε δύο «οντότητες», τη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα και την Κροατο-βοσνιακή Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης.
Κατά τη διάρκεια δημόσιας συγκέντρωσης στο Νόβι Σαντ, στη Βοϊβοδίνα, στις 6 Ιουνίου, ο Ντόντικ δεν παρέλειψε να υπενθυμίσει τα επιχειρήματα που τον κάνουν να αγωνίζεται υπέρ ενός δημοψηφίσματος. Κατά τη γνώμη του, το 90% των πολιτών της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα επιθυμούν απόσχιση και καμιά αρχή δικαίου δεν μπορεί να τους στερήσει αυτή τη δυνατότητα, εάν αυτή αποδοθεί στους Κοσοβάρους. Η σημασία της τοποθέτησης έγκειται στο γεγονός ότι προέρχεται από έναν πολιτικό άνδρα ο οποίος, ως επικεφαλής των ανεξάρτητων σοσιαλδημοκρατών, αντιτάχθηκε για καιρό στους εθνικιστές ηγέτες της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα και θεωρούνταν «μετριοπαθής».
Πλατιά συναίνεση υπάρχει γύρω από τη διαπίστωση ότι το σημερινό βοσνιακό κράτος δεν λειτουργεί, αλλά όλες οι προσπάθειες για να μεταρρυθμιστεί ο περίπλοκος συνταγματικός μηχανισμός που προβλέπεται από τις συμφωνίες του Ντέιτον απέτυχαν. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η εκστρατεία ενόψει των γενικών εκλογών της 1ης Οκτωβρίου κινδυνεύει να περιστραφεί γύρω από ένα μόνο θέμα: την απόσχιση της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα ή την κατάργηση της οντότητας, κάτι που διεκδικούν οι υποστηρικτές της ενοποιημένης Βοσνίας. Όπως υπογραμμίζει ο Σενάντ Πετσάνιν, συντάκτης του περιοδικού «Dani» του Σεράγεβο, η Βοσνία ξαναγύρισε έτσι στον τύπο των πολιτικών συζητήσεων που κυριαρχούσαν το 1996, την επομένη του πολέμου.
Η υπόθεση μιας τέτοιας απόσχισης, κάτι αδιανόητο πριν από μερικά χρόνια, κερδίζει σε αξιοπιστία. Η απόσχιση του Μαυροβουνίου δεν είχε ωστόσο άμεσες νομικές συνέπειες: επρόκειτο για μια παλιά ομόσπονδη δημοκρατία, η οποία είχε αναγνωρισμένο δικαίωμα στην απόσχιση. Αντίθετα, η ανεξαρτητοποίηση του Κοσόβου θα δημιουργούσε προηγούμενο. Ορισμένοι διπλωματικοί κύκλοι θα μπορούσαν επίσης να συμπαραταχθούν με τα επιχειρήματα των «πλειοψηφιών»: εάν περισσότερο από το 90% των ατόμων που κατοικούν σήμερα στο Κόσοβο είναι Αλβανοί και επιθυμούν την ανεξαρτησία, το ίδιο ισχύει και στη Ρεπούμπλικα Σέρπσκα, όπου περίπου το 90% των κατοίκων είναι Σέρβοι...
Αυτή η λογική θα μπορούσε γρήγορα να οδηγήσει σε αμφισβήτηση σχεδόν του συνόλου των βαλκανικών συνόρων, με ανυπολόγιστους κινδύνους, για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, όπως και για το σύνολο της περιοχής. Η επιλογή μιας «ανταλλαγής» -ανεξαρτησία του Κοσόβου έναντι εκχώρησης της Ρεπούμπλικα Σέρπσκα στο Βελιγράδι ως «παρηγοριά»- κινδυνεύει να προκαλέσει νέα περιφερειακή ανάφλεξη. Μπορεί να φανταστεί, άραγε, κανείς έναν ευρύ επαναπροσδιορισμό όλων των συνόρων της περιοχής, που θα βασίζεται στη δημιουργία «εθνικών» κρατών;
Κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως ξεχνάμε ότι η Σερβία παραμένει πάντα ένα από τα πιο πολυεθνικά κράτη των Βαλκανίων. Οι μη σερβικές μειονότητες αντιπροσωπεύουν περίπου το 45% του πληθυσμού της βόρειας επαρχίας της Βοϊβοδίνας, η οποία απολάμβανε μέχρι το 1990 μια ευρεία αυτονομία, την οποία περιέκοψε δραστικά η κυβέρνηση του Μιλόσεβιτς. Επίσης, η Σερβία διαθέτει περίπου εκατό χιλιάδες Αλβανούς πολίτες στο Πρέσεβο, που είναι γειτονική στο Κόσοβο, και ο μισός πληθυσμός στο σαντζάκι του Νόβι Παζάρ αποτελείται από μουσουλμάνους Σλάβους που αυτοαπακολούνται «βοσνιακοί» σήμερα. Θα πρέπει ακόμη να προσθέσουμε τις μικρές ρουμανικές, βουλγαρικές και βλαχικές κοινότητες στα ανατολικά της Σερβίας, καθώς και πολλούς Ρομά.
Το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Σερβίας δεν εγκατέλειψε τον στόχο της «Μεγάλης Σερβίας» και συνδέει τις διεκδικήσεις του για ενοποίηση όλων των σερβικών εδαφών με μια ρατσιστική εχθρότητα απέναντι στις εθνικές μειονότητες της Σερβίας, οι οποίες παρουσιάζονται ως «πέμπτη φάλαγγα». Στην πραγματικότητα, η αληθινή πρόκληση είναι η αναδημιουργία της σερβικής ταυτότητας, η οποία πρέπει να ενσωματώσει δύο παραμέτρους: τον πολυεθνικό χαρακτήρα της σερβικής κοινωνίας και την ύπαρξη ενός σερβικού εθνικού ζητήματος που ξεπερνά τα σύνορα. Και η εναλλακτική λύση δεν περιλαμβάνει παρά δύο όρους: είτε νέα σύνορα, νέες διαιρέσεις, νέες εκδιώξεις πληθυσμών, νέες βιαιότητες κι ακόμη, με μεγάλη βεβαιότητα, νέους πολέμους είτε την πιο γρήγορη δυνατή ενσωμάτωση του συνόλου της περιοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με όλες τις συνέπειές της, θετικές αλλά επίσης και αρνητικές, για τους πληθυσμούς.
Η ενσωμάτωση θα επέτρεπε τη σχετικοποίηση της σημασίας των συνόρων ανάμεσα στα κράτη και την εγκαθίδρυση νέων ανταλλαγών και νέων εταιρικών σχέσεων ανάμεσα στις διάφορες σερβικές περιοχές των Βαλκανίων. Από την πλευρά των Βρυξελλών, η ώρα ασφαλώς δεν είναι για μια γρήγορη ενσωμάτωση. Αλλά, ακριβώς όπως και το 1991, κατά τη διάρκεια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας, η πολιτική ατολμία μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες. Σε κάθε περίπτωση, ένα πράγμα είναι βέβαιο: το σερβικό εθνικό ζήτημα δεν μπορεί να λυθεί παρά μόνο μέσα στην Ευρώπη.
* Οι Jean - Arnault Dérens και Laurent Geslin είναι δημοσιογράφοι στην ιστοσελίδα Le Courrier des Balkans. Συγγραφείς του «Là où se mêlent les eaux. Des Balkans au Caucase, dans l’ Europe des confins», Εκδόσεις La Découverte, Παρίσι, 2018.
