Ο Πάπας Φραγκίσκος, κατά κόσμον Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο, από την Αργεντινή, 266ος Επίσκοπος Ρώμης, επικεφαλής της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και ανώτατος άρχοντας του ανεξάρτητου κράτους του Βατικανού, άφησε τα εγκόσμια. Το τέλος της ζωής του και της παπικής θητείας του γράφτηκε τη δεύτερη μέρα του Πάσχα. Ήταν 88 χρόνων.
Η υγεία του, επιβαρυμένη τελευταία, τον ταλαιπώρησε. Υπέμεινε καρτερικά τη δοκιμασία. Από τις αρχές Φεβρουαρίου αντιμετώπιζε λοίμωξη του αναπνευστικού. Η κατάστασή του επιδεινώθηκε, η μόλυνση εξελίχθηκε σε πνευμονία που προσέβαλε και τους δύο πνεύμονες. Νοσηλεύτηκε στο νοσοκομείο της Ρώμης Gemelli, με τους γιατρούς να καλούνται να αντιμετωπίσουν στη συνέχεια και μια «ελαφράς μορφής» νεφρική ανεπάρκεια. Ο αδύναμος οργανισμός του εμφάνισε και αναιμία. Οι γιατροί αντέδρασαν άμεσα χορηγώντας του αιματίνη για να αυξήσουν τα επίπεδα αιμοσφαιρίνης, η οποία με τη σειρά της βοηθά το αίμα να μεταφέρει περισσότερο οξυγόνο. Ο Φραγκίσκος είχε ιστορικό πνευμονικών προβλημάτων. Στα νιάτα του είχε υποβληθεί σε επέμβαση αφαίρεσης μέρους του πνεύμονα. Η προχωρημένη ηλικία του και οι προηγούμενες επιπλοκές της υγείας του έκαναν την πνευμονία αυτή ιδιαίτερα ανησυχητική.
Μόλις τον Ιούλιο του 2021 είχε περάσει μια άλλη μεγάλη περιπέτεια. Οι γιατροί αφαίρεσαν 33 εκατοστά του παχέος εντέρου του σε μια εξάωρη επέμβαση για την αντιμετώπιση της επώδυνης πάθησης που ονομάζεται εκκολπωματίτιδα. Το 2023 είχε γνωστοποιήσει ο ίδιος ότι το πρόβλημα επανήλθε. Την ίδια χρονιά νοσηλεύτηκε για εννέα μέρες έχοντας υποβληθεί σε εγχείρηση ανάταξης κήλης. Η ιατρική ομάδα που τον παρακολουθούσε αποφάσισε ότι έπρεπε να χειρουργηθεί, καθώς η κήλη τού προκαλούσε επώδυνα εντερικά προβλήματα. Υπέφερε επίσης εδώ και καιρό από ισχιαλγία, με πόνους στην πλάτη, στο ισχίο και στα πόδια. Εμφάνισε ακόμη ένα πρόβλημα, με πόνους στο γόνατο. Οι γιατροί προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν με λέιζερ. Για ένα διάστημα βάδιζε με μπαστούνι.
Η πνευμονία του Φεβρουαρίου ήταν βαριά. Μετά τη νοσηλεία του καθηλώθηκε σε αναπηρικό καροτσάκι. Από αυτό ευλόγησε τους πιστούς στην πλατεία του Αγίου Πέτρου την προηγούμενη μέρα του θανάτου του, την Κυριακή του Πάσχα.
Η αιτία, όπως αναφέρεται στο πιστοποιητικό, ήταν εγκεφαλική αιμορραγία σε συνδυασμό με καρδιακή ανεπάρκεια. «Στις 7.35 σήμερα το πρωί ο Επίσκοπος Ρώμης Φραγκίσκος επέστρεψε στον οίκο του Πατρός» ανέφερε ο καρδινάλιος Κέβιν Φάρελ σε ανακοίνωση που κοινοποίησε το Βατικανό νωρίς το πρωί της Δευτέρας. «Μας δίδαξε να ζούμε σύμφωνα με τις αξίες του Ευαγγελίου, με πίστη, θάρρος και καθολική αγάπη, ιδιαίτερα υπέρ των φτωχών και των περιθωριοποιημένων» συμπλήρωσε ο καρδινάλιος.
Αύρα και παρακαταθήκη
Ισως για πρώτη φορά η απώλεια ενός Πάπα προκαλεί αντίκτυπο που γίνεται αισθητός πέρα από τα «όρια» της Καθολικής Εκκλησίας. Ο Φραγκίσκος άφησε πίσω του το κενό του πνευματικού ηγέτη για τους πιστούς, του συμβολισμού πανανθρώπινων αξιών για ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Άφησε όμως και μια αύρα, μια παρακαταθήκη, ηθική και σημειολογική, μεγαλύτερη από το εκκλησιαστικό δόγμα, επηρεάζοντας ακόμη και τον διαθρησκειακό χάρτη.
«Για περισσότερα από δώδεκα συναπτά έτη ως επικεφαλής της, ο Πάπας Φραγκίσκος οδήγησε την Καθολική Εκκλησία σε αχαρτογράφητη περιοχή και το έκανε με τρόπο που θα αντηχεί για πολύ καιρό στο μέλλον» σχολίασε εύστοχα το BBC.
Ο Φραγκίσκος εργάστηκε για να κάνει πιο οικείο το πρόσωπο της Καθολικής Εκκλησίας στη μεγάλη μάζα των πιστών, άλλαξε μέχρι ενός σημείου την εικόνα του Βατικανού από έναν μυστικοπαθή οργανισμό θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας και, πολύ περισσότερο, έκανε παρεμβάσεις με τόλμη, σύγχρονη οπτική και οπωσδήποτε εξευγενισμένο στιλ σε μερικά από τα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα της εποχής, ειδικά εκείνα των έμφυλων σχέσεων και των ταυτοτήτων.
Οπωσδήποτε είχε τους επικριτές του, ειδικά στον ερμητικά κλειστό κύκλο της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Γι’ αυτούς κάθε άλλο παρά «άγιος» ήταν. Οι οπαδοί της παραδοσιοκρατίας και της δογματικής καθαρότητας είχαν εξοργιστεί πολλές φορές με τις ενέργειές του, τις τοποθετήσεις του, τις νεωτερικές ιδέες του. Θεωρούσαν πως όλα αυτά σημαίνουν ριζική απομάκρυνση, αν όχι ρήξη, με τα εκκλησιαστικά θέσφατα.
Ενδεικτικά, πριν από περίπου έναν χρόνο, στον απόηχο της μεγάλης δίκης που διεξαγόταν στο Ανώτατο Δικαστήριο του Βατικανού και αφορούσε ιερωμένους και λαϊκούς κατηγορούμενους για διαφθορά και υπεξαίρεση εκκλησιαστικού χρήματος, ένας άγνωστος καρδινάλιος, υπογράφοντας με ψευδώνυμο, εξαπέλυε ωμή επίθεση κατά του Φραγκίσκου. Με ένα οιονεί «μανιφέστο» στοχοποιούσε την υστεροφημία του Αργεντινού Ποντίφικα χαρακτηρίζοντάς τον «αυταρχικό», «εκδικητικό», «μισαλλόδοξο» και «διφορούμενο». Μάλιστα, έφτασε στο σημείο να καταθέσει «πλατφόρμα» για μια «στρατηγική» που θα διασφάλιζε ότι η επιρροή του στο Βατικανό θα τελείωνε μαζί με την παπική θητεία του! Η κίνηση αυτή είχε αφήσει άφωνους ακόμη και τους συνηθισμένους στους βυζαντινισμούς τού Βατικανού εκκλησιαστικούς αναλυτές. Τέτοιου είδους ενέργειες, σημείωναν, από καρδινάλιους που έχουν ορκιστεί πίστη στον Πάπα δεν έχουν υπάρξει ποτέ στη σύγχρονη εποχή και δεν υπήρξαν ούτε κατά των προκατόχων του Φραγκίσκου, του Ιωάννη Παύλου και του Βενέδικτου.
Αλλά, έτσι κι αλλιώς, ο Φραγκίσκος, είτε ως περσόνα είτε ως ιερωμένος, κινούνταν πάντα έξω από τις νόρμες. Ήταν από τις σπάνιες περιπτώσεις προσωπικότητας ταυτισμένης με μια ιδιότητα και έναν ρόλο εκτός εγκοσμίων, που ταυτόχρονα ήταν και μια προσωπικότητα παγκόσμιας απήχησης και εμβέλειας, κύρους και αποδοχής. Το πώς θα χαρακτήριζε κάποιος τον Φραγκίσκο, «Πάπα του λαού», «Άνθρωπο του Θεού», οξυδερκή στρατηγιστή που «προείδε» την ανάγκη προσαρμογής της Εκκλησίας στα ρεύματα των καιρών ή και τα τρία μαζί εξαρτάται από την οπτική γωνία που τον βλέπει και προσπαθεί να προσεγγίσει την περσόνα του. Όμως τι πραγματικά τον έκανε διαφορετικό;
Από άλλον… πλανήτη
Ο Φραγκίσκος ήταν ο πρώτος ιερωμένος από τη Λατινική Αμερική που κάθισε στον παπικό θρόνο. Ήταν επίσης ο πρώτος ιησουίτης που έγινε προκαθήμενος της Καθολικής Εκκλησίας. Αυτά και μόνο τα δύο στοιχεία είναι αρκετά για να καθορίσουν αυτό που τον διαχώριζε από τους προκατόχους του. Ήρθε στη Ρώμη από την Αργεντινή, όχι από κάποια πρωτεύουσα της Ευρώπης. Οι απόψεις του για τη φτώχεια, τις ανισότητες, τη μοίρα των περιοχών του πλανήτη που δεν πρωταγωνιστούν στην παραγωγή και στη νομή του πλούτου, που είναι οι «κομπάρσοι» του παγκόσμιου καπιταλισμού, πλάστηκαν μέσα από τα σκληρά βιώματα των φτωχογειτονιών του Μπουένος Άιρες, όχι πίσω από τις βαριές, κλειστές θύρες των αιθουσών του Βατικανού. Η θρησκευτική πίστη του δεν ήταν «ακαδημαϊκού» τύπου. Σφυρηλατήθηκε μέσα από την ανέχεια της πατρίδας του, τη σκληρή επτάχρονη δικτατορία που την αιματοκύλησε από το 1976 ως το 1983, τους δρόμους του αγώνα και της βιοπάλης.
Το στιλ του ήταν επίσης «ξένο» στο Βατικανό: ταπεινόφρων και προσιτός, χαμογελαστός και επικοινωνιακός, άμεσος και λαοφιλής, άνετος με τον κόσμο, ξένος με την τυπολατρία και το πομπώδες ύφος του παπισμού. Χωρίς κόκκινα χαλιά και χρυσό θρόνο, επέμενε να φορά το απλό λευκό ράσο, ενώ αρνήθηκε το πολυτελές παπικό διαμέρισμα. Μικρές πράξεις, αλλά συμβολικές. Μία από τις πρώτες αποφάσεις του ως Πάπας ήταν να εγκαταλείψει το παπικό διαμέρισμα στον τρίτο όροφο του Αποστολικού Παλατιού επιλέγοντας να ζήσει στον ίδιο ξενώνα όπου διέμενε ως καρδινάλιος. Κάποιοι το είδαν αυτό ως τακτικισμό, ως επικοινωνιακό τέχνασμα, αφού είχε επιλέξει να πάρει το όνομα ενός αγίου που υπερασπιζόταν τους φτωχούς και οποιαδήποτε αποδοχή παπικών προνομίων θα τον έφερνε αντιμέτωπο με μια αντίφαση που θα τον εξέθετε. Αλλά βιάστηκαν… Ο βασικός λόγος ήταν άλλος, όπως τον αποκάλυψε αργότερα ο ίδιος: ήθελε να είναι «μαζί» με τους ανθρώπους, όχι «πάνω» από αυτούς. Γι’ αυτόν το παπικό διαμέρισμα ήταν ένας αποκομμένος χώρος, ένα δύσκολο μέρος απομόνωσης. Στον ξενώνα ήταν πάντα περιτριγυρισμένος από κληρικούς και άλλους συνεργάτες και σπάνια έμενε μόνος του για πολύ.
«Ποιος είμαι εγώ που θα τους κρίνω;»
Η αγωνία του Πάπα Φραγκίσκου για τους ανθρώπους και τις δοκιμασίες τους από πείνα, φτώχεια, αρρώστια, φυσική καταστροφή, πόλεμο έχει αποτυπωθεί σε πολλά κεφάλαια της παπικής θητείας του. Το πιο πρόσφατο «γράφτηκε» τους τελευταίους μήνες στον πόλεμο στη Γάζα και το έφερε στο φως της δημοσιότητας η Deutsche Welle.
Εν μέσω σφοδρών ισραηλινών βομβαρδισμών, θανάτου και καταστροφών, μια αχτίδα ελπίδας έκανε σχεδόν καθημερινά την εμφάνισή της στην καθολική ενορία της Αγίας Οικογένειας στην πόλη της Γάζας με τη μορφή ενός τηλεφωνήματος από τη Ρώμη. Δεν ήταν άλλος από τον Πάπα Φραγκίσκο στην άλλη άκρη της γραμμής, που ήθελε να παρηγορήσει, να εμψυχώσει και να βεβαιωθεί ότι είναι καλά το μικρό ποίμνιο των Παλαιστίνιων χριστιανών που είχαν καταφύγει στο συγκρότημα της εκκλησίας. «Από την αρχή του πολέμου και μέχρι την προηγούμενη μέρα από τον θάνατό του μας τηλεφωνούσε καθημερινά, ήταν μια καθημερινή παρουσία στη ζωή μας. Δεν μας ξέχασε ποτέ» δήλωσε στην DW ο Τζορτζ Άντον, ένας Παλαιστίνιος άμαχος που έχει καταφύγει στην εκκλησία μαζί με την οικογένειά του.
«Μας τηλεφωνούσε καθημερινά, ακόμα και τις πιο σκοτεινές μέρες, όταν μας βομβάρδιζαν, όταν άνθρωποι σκοτώνονταν και τραυματίζονταν γύρω μας» συμπλήρωσε ο Γκαμπριέλ Ρομανέλι, ο Αργεντινός ιερέας που υπηρετεί στην ενορία της Αγίας Οικογένειας. «Η επικοινωνία ήταν συνεχής, μέρα και νύχτα. Μερικές φορές, λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, χρειάζονταν τρεις ή και τέσσερις ώρες προσπάθειας για να πιάσει γραμμή. Αλλά δεν τα παρατούσε, συνέχιζε μέχρι να καταφέρει να μας μιλήσει».
Αυτό το καθημερινό τηλεφώνημα από τον «Μπάμπα Φράνσις», όπως ήταν γνωστός στα αραβικά ο Φραγκίσκος, έδινε ελπίδα στους ανθρώπους που είχαν παγιδευτεί στην κλαγγή των όπλων. Για πολλούς ήταν ο μόνος σταθερός, αν και εικονικός, σύνδεσμος με τον έξω κόσμο, αυτόν που πολλοί Παλαιστίνιοι στην κόλαση της Γάζας αισθάνονται πως τους έχει πια ξεχάσει…
Πέρα από το δόγμα
Είτε από ένστικτο είτε από επιλογή, ο Φραγκίσκος ήταν αποστασιοποιημένος ως και αυστηρός στα δογματικά ζητήματα. Άλλωστε, ως Πάπας είχε το αλάθητο εκεί που του επιτρεπόταν να «είναι» αλάθητος. Υπάρχουν πολύ αυστηροί περιορισμοί στα δογματικά ζητήματα, το αλάθητο ισχύει μόνο για την υπάρχουσα διδασκαλία.
Ετσι, δεν επενέβη σε ζητήματα δόγματος ούτε επιχείρησε βέβαια να τα «αμφισβητήσει», ωστόσο άλλαξε τον τόνο που αυτά αντηχούν στους πιστούς και πέρα από αυτούς. Για παράδειγμα, δεν άλλαξε τις θέσεις της Καθολικής Εκκλησίας για τους ανθρώπους της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, αλλά δεν τους στοχοποίησε με ηθικολογική και εσχατολογική ρητορική. Άρχισε να μιλάει γι’ αυτούς με ενσυναίσθηση και αμφισημία. Η φράση του «Ποιος είμαι εγώ που θα τους κρίνω;» έχει ήδη μείνει στην Ιστορία.
Δεν έριξε «ανάθεμα» στον καπιταλισμό, όμως αμφισβήτησε την ηθική του, τις επιπτώσεις του στους φτωχούς, στον πλανήτη, στην ανθρώπινη ψυχή. Και βέβαια δεν εγκατέλειψε τη θεολογία, τη συζήτηση για τη δογματική καθαρότητα, μόνο που την προσγείωσε από τους αιθέρες της θεωρητικολογίας στη γη της «πρακτικότητας». Δεν απέρριψε την εκκλησιαστική παράδοση, απλώς την αναδιατύπωσε. Όπως χαρακτηριστικά γράφτηκε, έπλασε μια εικόνα της Καθολικής Εκκλησίας που έμοιαζε λιγότερο με φρούριο και περισσότερο με νοσοκομείο εκστρατείας.
Η παρακαταθήκη του Φραγκίσκου είναι η προτεραιότητα που έδωσε στον διάλογο, τον ενδοεκκλησιαστικό και τον διαθρησκευτικό, έναντι του δόγματος. Κάποιοι συντηρητικοί στους κόλπους του καθολικισμού το είδαν αυτό ως επικίνδυνο. Για άλλους όμως ήταν η σωτηρία. Ο Φραγκίσκος είχε την αίγλη ενός ρεαλιστή που «διάβασε» τα σημεία των καιρών: η Εκκλησία δεν θα μπορούσε να επιβιώσει στον 21ο αιώνα αν δεν εξελισσόταν και δεν προσαρμοζόταν. Ο Φραγκίσκος «διάβαζε» την κατάσταση και τον κόσμο γύρω του.
Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο κατόρθωσε να επαναφέρει την Καθολική Εκκλησία στο προσκήνιο και να κάνει τους ανθρώπους να ξαναδούν τις διδασκαλίες του χριστιανισμού ως ένα ανοιχτό, προοδευτικό σύστημα ηθικών αξιών, όχι ως ένα ασφυκτικό πλέγμα συντηρητικών θέσεων και επιβολής απαγορευτικών κανόνων. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή σε μια εποχή που οι περισσότεροι θεσμοί φαντάζουν ψεύτικοι, απόμακροι ή, ακόμη χειρότερα, διεφθαρμένοι…
