Διακόσια χρόνια νεοελληνικής συνθήκης. Με ψηφίδες απροσμέτρητες. Όλες πολύσημες. Όλες επιδεκτικές πολλαπλών ερμηνειών. Όλες συνεχώς διεκδικούμενες. Ξανά και ξανά. Γιατί, παρά τα τρέχοντα "αυτονόητα", το προς διεκδίκησιν γέρας είναι πάντοτε το παρελθόν. Προκειμένου να κερδηθεί το μέλλον. Όπου η μάχη των ερμηνειών διεξάγεται -το έχουμε πλέον εμπεδώσει- άλλοτε με επεξεργασίες στιβαρές και επιχειρήματα τεκμηριωμένα, άλλοτε με ιδιοτελείς κοινοτοπίες και ποδοβολητό στερεοτύπων.
Πώς να μιλήσει λοιπόν κάποιος για τούτα τα διακόσια χρόνια; Όταν δεν είναι καν ιστορικός ή νεοελληνιστής της μιας ή της άλλης ειδικότητας; Ίσως αν προσπαθήσει να αρχίσει από την αρχή. Εντοπίζοντας παραμέτρους που συγκροτούν ό,τι οι ιστορικοί αποκαλούν «μακρά διάρκεια». Ώστε να στερεώσει εκεί μνήμες που έτσι ή αλλιώς μας ορίζουν. Είτε τις αναγνωρίζουμε είτε τις απωθούμε. Μνήμες των οποίων η ενεργοποίηση θα μπορούσε να αποβεί ζωογόνα. Σήμερα.
Αισθήσεις
Μακρά διάρκεια. Με κάποια γνωρίσματα οικεία στις αισθήσεις. Σταθεροί μάρτυρες συνεχιζόμενης ζωής. Γη, νερό, αέρας, φως. Τόποι και τοπία. Προσήλωση του βλέμματος στη θέα που υποβάλλει η εποχή. Ο Γαλαξίας. Πλανήτες και αστερισμοί που διδάσκουν. Πετάγματα πουλιών και θροΐσματα φύλλων. Βουητό από κύματα που σκάνε στο ακρογιάλι. Η αφή της θάλασσας και η υφή της αρμύρας. Ο αέρας στα μαλλιά. Η ελιά στη γλώσσα και στο δόντι. Το θυμάρι. Είναι η επίγνωση -η επίγευση- αυτών των εμπειριών που συνιστά πατριδογνωσία των αισθήσεων. Μαζί το άγγιγμα της τσουκνίδας. Και πάντα ο ιδρώτας των ανθρώπων.
Χώρα μικρή. Γεωγραφικό ανάγλυφο συνεχώς κυμαινόμενο. Ηπειρωτικοί όγκοι. Βουνοκορφές και φαράγγια. Αραιά κάμποι ή οροπέδια. Λίμνες μετρημένες, ποτάμια προσηνή και κάπου χείμαρροι. Δάση φιλικά. Χώμα με πολλή πέτρα, νερό λίγο. Θάμνοι και αγριολούλουδα. Χρώματα. Γεύσεις, μυρουδιές, εμπειρικά ιάματα. Κυπαρίσσι, πεύκο, πλατάνι, αμπέλι, αρμυρίκι. Γενική αίσθηση το μέτρο. Λιτά. Με άπλετο φως. Σκιές που προστατεύουν.
Ακτογραμμές αχανείς. Αιγιαλός απέραντος με εσωγενείς προσίδιες κλίμακες. Βράχια, χαλίκι, άμμος. Πελάγη διάσπαρτα με κομμάτια γης που προσεγγίζονται εύκολα. Όσο επιτρέπουν αέρηδες και μπουρίνια. Διαφορετικός κόσμος κάθε νησί. Επικράτειες της θάλασσας. Με αποχρώσεις του μπλε, του γαλάζιου, του πράσινου. Με όλους τους βυθούς. Με υποβρύχιους κόσμους.
Κλίμα ήπιο. Βροχές μετρημένες. Άνεμοι που διώχνουν την υγρασία. Χιόνι βουνίσιο. Καταιγίδες και ομίχλη σπανίζουν. Ορίζοντες ανοιχτοί που προσκαλούν στην αναζήτηση όταν η επιβίωση γίνεται δύσκολη. Οι άνθρωποι βρίσκονται έτσι να ρέπουν προς τη θάλασσα και τείνουν να απλώνονται στον κόσμο.
Άνθρωποι
Η διαφοροποίηση του ανάγλυφου τείνει να διαμορφώσει τοπικούς πολιτισμούς με σχετική αυτάρκεια. Η παραγωγή ωθείται προς μεγέθη διαπραγματεύσιμα: κλήροι μικροί, αγώνας να καλλιεργηθεί η γη, να τραφούν τα ζώα, να πιαστεί η ψαριά. Μαστόροι, τεχνίτες, εργαστήρια που αποκρίνονται σε ανάγκες. Εμπόριο που απλώνεται γιατί οι αποστάσεις είναι βατές ενώ σχεδόν τίποτε δεν είναι απρόσιτο. Η ενότητα της χώρας εξασφαλίζεται ενόσω προϊόντα και άνθρωποι διασχίζουν τα φυσικά σύνορα. Με τον μόχθο των ποδιών στις ανηφόρες και των χεριών στο πανί και στα κουπιά. Όλα αντιστοιχίζονται με τα ανθρώπινα μέτρα.
Οι εμπεδωμένες νοοτροπίες συνάδουν. Πανάρχαιοι τρόποι κοινωνικής οργάνωσης βρίσκουν ακόμη διέξοδο στην ευρεία οικογένεια, στη σημασία του συντοπίτη, στα δίκτυα προστασίας που απορρέουν. Μαζί με μορφές απειθαρχίας και κάποτε έριδας που θέλουν να αρνούνται γενικούς κανόνες, άνωθεν προσταγές, αλγοριθμικά υπολογισμένη σύνεση. Αέρας ελευθερίας. Με σεβασμό στην ιδιαίτερη πατρίδα, στις συγγένειες, στις κουμπαριές, στην τιμή και στην υπόληψη. Συχνά με μεράκι και κέφι σαν ωδή στο παρόν. Αλλά με μέλλον μόνιμα αβέβαιο. Όπου το πάθημα γίνεται μάθημα και όπου ζωή και θάνατος υμνούνται με μιαν ανάσα. Αρχίζοντας από τον Όμηρο. Με όσους έχουν ξενιτευτεί να κρατούν τη νοσταλγία μόνιμη συντροφιά. Γιατί τούτος ο σκληρός τόπος καλεί διαρκώς πίσω. Από την εποχή του Οδυσσέα.
Μεσόγειες θάλασσες βρέχουν τρία σημεία του ορίζοντα. Ενόσω η ενδοχώρα στον Βορρά επεκτείνεται μέχρι τις εσχατιές της Ευρώπης. Χώρα - σταυροδρόμι τριών ηπείρων.
Προς τη Δύση, η Ευρώπη της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού. Προς Ανατολάς, η Ασία μέχρι τις Ινδίες και την Κίνα. Περνώντας από την πολύπαθη Μέση Ανατολή και την Περσία των πολέμων της. Συναντώντας λογής απογόνους της παλιάς Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και Άραβες. Που διαφύλαξαν με άκρα επιμέλεια την ελληνική γραμματεία. Προς Νότον, η πανάρχαια Αίγυπτος. Με γέφυρα τον θαυμαστό Φάρο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Πιο κάτω, η Μαύρη Αφρική. Με τους δικούς της αρχέγονους πολιτισμούς που η αποικιοκρατία δεν μας άφησε να γνωρίσουμε. Προς Βορράν, η Ευρώπη και πάλι. Περνώντας πρώτα από την περιπλοκή των Βαλκανίων. Και ανεβαίνοντας προς όλο και ψυχρότερα κλίματα που φτιάχνουν ανθρώπους περισσότερο μονοκόμματους και πειθαρχημένους. Η Μεσόγειος συνδέει τις τρεις ηπείρους. Δεν τις χωρίζει. Γιατί οι διαφορετικοί λαοί στα παράλιά της έμαθαν να συνυπάρχουν και να συνεννοούνται με βλέμματα, χαμόγελο και χειρονομίες. Με τη βαθύτερη συναίσθηση ότι, παρά τα κατά καιρούς πάθη, οι λαοί δεν έχουν να χωρίσουν τίποτε. Φτάνει ο ένας να σέβεται τον άλλο και τον πολιτισμό του.
Στα εδάφη τούτης της χώρας έχει χτιστεί μια ιστορία που υποστασιοποιεί την ίδια τη μακρά διάρκεια. Κάθε σπιθαμή εδάφους ή θαλασσινό κύμα φέρει βάθος χιλιετηρίδων. Πλούσιοι πολιτισμοί έχουν εγερθεί, εκπέσει ή βυθιστεί για να γεννηθούν άλλοι. Συστήνοντας ροή που ενοποιείται από τις ίδιες πάντα αισθήσεις. Εκφράζοντας όσα είχαν να πουν σε μια γλώσσα που είναι μία και πολλές, συνεχής και ρηγματωμένη, ιθαγενής και ξένη, λαϊκή και λόγια, ποιητική και τρέχουσα. Συχνά με δυσδιάκριτα τα σύνορα μεταξύ.
Μνήμες
Είναι σε αυτά τα εδάφη και σε τούτες τις θάλασσες που τελέστηκε η Επανάσταση που ίδρυσε τη νεοελληνική συνθήκη.
Το 1821 στην Ευρώπη κυριαρχούσε η Ιερά Συμμαχία. Στόχος της, να εξαλείψει τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης που είχαν εξαπλώσει με τον τρόπο τους οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι. Τότε, όταν ωρίμαζαν σχεδόν παντού οι πολύπτυχες διαδικασίες της νεωτερικής εθνογένεσης, η Ελληνική Επανάσταση διέρρηξε σκλαβιά και φοβέρα κηρύσσοντας «Ελευθερία ή Θάνατος». Φλογίζοντας την προοδευτική ανθρωπότητα. Αγγίζοντας ακόμη και τους εξεγερμένους σκλάβους της Αϊτής. Και καταλύοντας το μεγάλο διεθνές κίνημα του φιλελληνισμού. Όλα με το γιαταγάνι, το καριοφύλλι και το προσκυνητάρι. Με τη Χάρτα του Ρήγα και τις ιδέες των Φιλικών. Με καραβοκύρηδες να συντρέχουν. Με χρήμα εμπόρων και διπλωματία Φαναριωτών...
Η ναυμαχία του Ναυαρίνου επέβαλε την ανεξαρτησία ενός εδάφους συρρικνωμένου σε σχέση με τα επαναστατικά αιτούμενα. Νίκη. Γιατί απέτρεψε την επιστροφή στη σκλαβιά. Αλλά με ανεξαρτησία λειψή από την αρχή. Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής -και νικητές της ναυμαχίας- έκριναν ότι η χώρα χρειαζόταν κηδεμόνα. Γιατί φουστανέλλες, φέσια και μελαχροινοί Νεοέλληνες δεν φαίνονταν να ανταποκρίνονται στην εικόνα ξανθών και ευκλεών προγόνων. Όπως αυτή κυριαρχούσε στη Δύση. Έτσι οικοδομήθηκε κράτος εν πολλοίς ξένο προς εγχώριες προσδοκίες. Υπεροπτικό κράτος θεσμικών φιλελλήνων. Με τα νέα πολιτικά κόμματα να στοιχίζονται ονομαστικά με τις μεγάλες δυνάμεις. Άρα και με τις έριδές τους. Για να ξεκινήσουν οι περιπέτειες της νεοελληνικής συνθήκης.
Καποδίστριας, Όθων, Βαυαροί, συνταγματική μοναρχία, ελλείπουσα εθνική ολοκλήρωση, πόλεμος ελληνο-τουρκικός, πόλεμοι βαλκανικοί και πόλεμος παγκόσμιος, εναλλαγές βασιλευομένης και αβασίλευτης δημοκρατίας, πραξικοπήματα και δικτατορίες. Και βεβαίως η Μικρασιατική Καταστροφή που τέμνει τα διακόσια χρόνια περίπου στη μέση. Προσφυγιά και Διχασμός. Εκβιομηχάνιση με χέρια προσφύγων. Η τρομερή δεκαετία 1940-1950. Φασισμός και ναζισμός, Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος,Κατοχή, Αντίσταση -ίσως η σημαντικότερη στην Ευρώπη-, απελευθέρωση. Δεκεμβριανά, «Σιδηρούν Παραπέτασμα», Εμφύλιος. Ανάπηρη δημοκρατία, οι φάμπρικες της Γερμανίας και του Βελγίου οι στοές, στρατιωτική δικτατορία, Κύπρος, Πολυτεχνείο, μεταπολίτευση. Οπότε επήλθε σχετική νηνεμία. Αργόσυρτη πολιτική ροή τριανταέξι χρόνων. Μέχρι το 2010 του Καστελλόριζου. Από όπου η ροή άρχισε να επιταχύνεται πάλι ραγδαία.
Στερέωση
Να στερεώσουμε κάποιες μνήμες. Από κει που άρχισαν όσα μας καθορίζουν πλέον άμεσα. Ξεκινώντας από το «Όχι» που αντήχησε στον αέρα των αλβανικών βουνών. Πρώτη νίκη των Συμμάχων ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα, πρώτη ακτίνα ελπίδας για τη χειμαζόμενη Ευρώπη. Η κατοχή και τα δεινά της. Με την Αντίσταση να επιβεβαιώνει το άνευ όρων φρόνημα του ελληνικού λαού. Απαιτήθηκαν νεκροί χιλιάδες, αλλά η Ελλάδα κατοχύρωσε ξανά τη θέση της στην ιστορία του κόσμου. Με το φωτεινό διάλειμμα του ΕΑΜ να δείχνει στους πολλούς τι μπορεί να είναι αποτελεσματική λαϊκή αντίσταση, τι πανευρωπαϊκή ενότητα δημοκρατών -το ουσιώδες βάθρο μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης- και τι δημοκρατική πολιτειακή οργάνωση. Είδος κράτους στις απελευθερωμένες περιοχές.
Αμέσως μετά, το δίδαγμα συκοφαντήθηκε αδίστακτα. Για να ξεχαστεί πάση θυσία. Αφού οι κυρίαρχες δυνάμεις είχαν πλέον μελήματα που αποκαλύφθηκαν τον Δεκέμβρη του 1944. Ο Εμφύλιος πυροδοτήθηκε γιατί η ισχύς του ΕΑΜ, παρά το μετριοπαθές πρόγραμμά του, απειλούσε να αποτρέψει τη διαίρεση που οχύρωνε το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Τούτο το πρώτο και υποδειγματικό έκτοτε διαχωριστικό τείχος. Η Ελλάδα και πάλι στο προσκήνιο της ιστορίας. Γιατί η δημοκρατία έπρεπε να συντριβεί ειδικά σε εκείνην. Και να παραμείνει έκτοτε ανάπηρη. Με τον Πικάσο να σκιτσάρει τον Μπελογιάννη...
Το 1967 η ανάπηρη δημοκρατία έγινε δικτατορία. Το διεθνές κίνημα συμπαράστασης στην Ελλάδα υπήρξε ευρύ. Μοιάζοντας με αναδρομική έκφραση τύψης ή προσπάθεια να αποπληρωθεί ένα δεύτερο χρέος φιλελληνισμού. Προς τη χώρα του «Όχι» και της Αντίστασης, η οποία είχε αφεθεί μόνη. Να διαφεντεύει τη δημοκρατία στα στρατοδικεία του Εμφύλιου και στα Μακρονήσια. Ώστε να ξαναζήσει τα ίδια. Με παραδεδεγμένη την ευθύνη των ΗΠΑ. Μιάς από τις χώρες των φιλελλήνων.
Δημοκρατία
«Εμείς ο λαός» (we the people) είναι η εναρκτήρια φράση του επαναστατικού συντάγματος των ΗΠΑ. Ψηφισμένου ομόφωνα, σαράντα ακριβώς χρόνια πριν τη ναυμαχία του Ναυαρίνου. Η φράση είναι μεγαλειώδης. Γιατί το «εμείς» είναι περιγραφικό: συμπεριλαμβάνει όλους τους συντρόφους και τις συντρόφισσες του αγώνα. Γιατί είναι προτρεπτικό: ανοίγεται χωρίς μεσολάβηση στη διεύρυνσή του. Γιατί είναι επιτελεστικό: καταφάσκει προκαταβολικά τούτη τη διεύρυνση. Ενόσω ο «λαός» που μνημονεύει παύει να είναι πληθυσμός: καθένας και καθεμιά συν-εντάσσεται χωρίς να χάνει την ταυτότητα, δηλαδή την ελευθερία του. Η συνειδητή αυτο-κατάφαση συγκροτεί έτσι τον «λαό» σε ενεργό πολιτικό υποκείμενο, σε μείζονα πολιτική δύναμη. Και μάλιστα, όπως διδάσκει η ιστορία, δύναμη ακατανίκητη. Αν το επιβεβαιώσουμε ξανά, θα τιμήσουμε ουσιαστικά τα 200 χρόνια του νέου ελληνισμού.
* Ο Αριστείδης Μπαλτάς είναι ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ
