Της Πόλυς Κρημνιώτη
Τι βιβλία τυπώνονταν τον 16ο και 17ο αιώνα για τη μόρφωση και την τέρψη των Ελλήνων; Σε πόσα αντίτυπα άραγε; Πόσο κόστιζαν και ποιοι τα αγόραζαν; Πώς μορφωνόταν το γένος εκείνη την εποχή; Ποιους ιδεολογικούς και θρησκευτικούς σκοπούς κλήθηκε να υπηρετήσει η εκδοτική παραγωγή της περιόδου και πώς το βιβλίο λειτούργησε ως πολιορκητικός κριός για τις επιδιώξεις της παπικής εξουσίας; Πώς εντέλει οι Έλληνες λόγιοι, εκδότες και τυπογράφοι κατόρθωσαν να εξουδετερώσουν την προπαγάνδα και τις επεκτατικές διαθέσεις της Καθολικής Εκκλησίας;
Κομβικά ζητήματα μιας θαλερής διαδρομής έρχεται να φωτίσει ο δεύτερος τόμος της τετράτομης έκδοσης “Η Πνευματική Πορεία του Γένους. Με όχημα το χειρόγραφο και το έντυπο βιβλίο. 16ος αιώνας - μέσα 17ου” (εκδ. Άτων) του ιστορικού του βιβλίου, αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Σπ. Στάικου, που παρουσιάζεται αύριο, στις 7 μ.μ. στην ΕΣΗΕΑ από τον ακαδημαϊκό Θεοδόση Τάσιο και τον συγγραφέα του.
Από τον πρώτο τόμο της έκδοσης γίνεται σαφής ο καθοριστικός ρόλος του χειρογράφου και κυρίως του έντυπου βιβλίου ως συνδετικού κρίκου του ελληνόφωνου στοιχείου σε κοσμικό αλλά και θρησκευτικό επίπεδο.
“Το θέμα που έχει να αντιμετωπίσει ο απανταχού ελληνόφωνος κόσμος από τα μέσα του 16ου αιώνα και ώς τα προεπαναστατικά χρόνια είναι να διατηρήσει την ταυτότητά του. Να διαφυλάξει δηλαδή την πνευματική και γλωσσική του παράδοση, και μέσα από την ορθόδοξη πίστη" υπογραμμίζει ο Κ. Στάικος, ορίζοντας ευθύς εξαρχής το πλαίσιο των βασικότερων ζητημάτων που θίγει ο συγκεκριμένος τόμος, ο οποίος παρουσιάζει όλο το φάσμα του έντυπου ελληνικού βιβλίου, τα κέντρα παραγωγής του, τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του και τον κομβικό ρόλο που διαδραμάτισε στα πολιτικά και δογματικά επίδικα της περιόδου.
"Η διατήρηση τη ορθόδοξης πίστης είχε τεράστιες προεκτάσεις, καθώς η Καθολική Εκκλησία, όχι μόνο για δογματικούς λόγους αλλά και, κυρίως, για πολιτικούς, επιδίωκε να προσηλυτίσει τους ορθόδοξους αλλά και τους ανένταχτους σε κάποιο θρήσκευμα στην Αγία Έδρα" λέει ο Κ. Στάικος, εξηγώντας ότι "στην προσπάθεια αυτή σημαντικό ρόλο παίζουν ο πνευματικός κόσμος που πλαισίωσε τα ελληνικά και ιταλικά τυπογραφεία, που ήταν εξειδικευμένα στην έκδοση ελληνικών βιβλίων και είχαν έδρα τη Βενετία".
Συγγραφείς, χορηγοί, επιμελητές φιλολογικών κειμένων, τυπογράφοι, διορθωτές, καλλιτέχνες, βιβλιοδέτες, βιβλιοπώλες και φυσικά εκδότες έχουν τον δικό τους πρωτεύοντα ρόλο σ' αυτή την περιπέτεια. Πρωτοπόρος του οράματος της κυκλοφορίας ελληνικών βιβλίων για το γένος αναδεικνύεται ο Ανδρέας Κουνάδης από την Πάτρα, ο οποίος ξεκινά με το επιτελείο του, από το 1521, να εκδίδει όχι μόνο λειτουργικά βιβλία, απαραίτητα για τη θρησκευτική τελετουργία, αλλά και δείγματα της κρητικής λογοτεχνίας, όπως ο ‘Απόκοπος’ του Μπεργαδή. Τα βιβλία αυτά συνέχισαν να εκδίδονται από τυπογραφεία της Βενετίας, όπως του Ανδρέα Σπινέλη, και ώς τον 18ο αιώνα από τα τυπογραφεία του Νικολάου Γλυκή και του Νικολάου Σάρου. Τα δείγματα αυτά της τυπογραφικής τέχνης διοχετεύονται σε όλες τις ελληνικές κοινότητες εντός και εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και στα μοναστηριακά κέντρα, διατηρώντας έτσι επαφές σε κοσμικό και θρησκευτικό επίπεδο με το ελληνόφωνο κοινό.
Οι αναγνώστες και το αγοραστικό κοινό της εποχής εντοπίζονται αφενός στους κύκλους γύρω από την Εκκλησία και σε όσους ασχολούνταν με θεολογικά ζητήματα, με προσανατολισμό την υπεράσπιση της ορθόδοξης πίστης απέναντι στην προπαγάνδα της Καθολικής Εκκλησίας. Είναι όμως και δάσκαλοι που τους είναι χρήσιμες γραμματικές και λεξικά όπως και κάθε είδους συλλογές εγκυκλοπαιδικού και χρηστοηθικού χαρακτήρα, όπως και ένα ευρύ κοινό που αγόραζε φυλλάδες και έντυπα λαϊκής κουλτούρας και ψυχαγωγίας.
Τα τραβήγματα, δηλαδή ο ακριβής αριθμός αντίτυπων ελληνικών βιβλίων που τυπώνονταν, απασχολεί ακόμα τους ερευνητές, ωστόσο, όπως διαβάζουμε στον τόμο, οι εκδότες φρόντιζαν ώστε να μην υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις στις τιμές των βιβλίων τους. “Οι τιμές που χρέωνε ο χονδρέμπορος Γλυζούνης το Ευαγγέλιο ήταν 5 λίρες το λυτό και 6 λίρες το δεμένο αντίτυπο, ο Απόστολος 1 1/2 λίρα το λυτό και 2 λίρες και 6 σολδία το δεμένο. Ως προς τις λαϊκές φυλλάδες, τα 25 αντίτυπα του Απολλώνιου 3 1/2 λίρες περίπου και του Ιμπέριου 2 με 2 1/2 λίρες τα αυτά αντίτυπα”.
Εξίσου σημαντικό ρόλο επιτελούν, και αναδεικνύονται στον τόμο, γνωστά εκπαιδευτικά κέντρα που λειτουργούν κυρίως στη Δύση, τα οποία αποδεικνύονται στη συνέχεια κομβικά σημεία για την παροχή ανώτερης εκπαίδευσης στο ελληνόφωνο στοιχείο, όπως το Ελληνικό Κολέγιο της Ρώμης, που θεμελιώθηκε από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΓ' με σκοπό να προσφέρει δωρεάν σχολική και ανώτερη εκπαίδευση. Απώτερος στόχος του ωστόσο, όπως εξηγεί ο Κ. Στάικος, "ήταν, όταν οι Έλληνες απόφοιτοι επιστρέψουν στη γενέτηρά τους, να προπαγανδίσουν την ένταξή τους στην Καθολική Εκκλησία. Κάτι που όμως τελικά είχε ευεργετικό χαρακτήρα, αφού οι Έλληνες χρησιμοποίησαν τη γνώση τους καθαρά στην καλλιέργεια της ανώτερης παιδείας, χωρίς να εμπλακούν σε δογματικά ζητήματα που διαχωρίζουν τις δύο Εκκλησίες". Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Θεόφιλου Κορυδαλλέα, του εισηγητή του νεοαριστοτελισμού στον ελληνικό χώρο, στα Βαλκάνια και στην Κωνσταντινούπολη, που, αποφοιτώντας από το Ελληνικό Κολέγιο, ανοίγει πολλές σχολές σε διάφορα νησιά και πόλεις, αλλά και στην Αθήνα, και γίνεται σχολάρχης της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολη.
"Μολονότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά και οι περιοχές που τελούν υπό βενετική κυριαρχία προσπαθούν με κάθε τρόπο να το διατηρήσουν υπό την υποτέλειά τους, το ελληνικό στοιχείο κατόρθωσε με όχημα κυρίως το έντυπο βιβλίο να μην αναστείλει την πνευματική ενάργειά του" εξηγεί ο Κ. Στάικος.
Η έκδοση ολοκληρώνεται με την κυκλοφορία ακόμα δύο τόμων, οι οποίοι αφορούν το τέλος του 18ου αιώνα και την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στα προεπαναστατικά χρόνια.
