της Ευγενίας Μπογιάνου
«Η απόλαυση που μας χαρίζει το έργο του Κάφκα μπορεί να προηγηθεί κάθε ερμηνείας γι’ αυτό» λέει ο Μπόρχες το 1938, προλογίζοντας μια ανθολογία με διηγήματα ενός από τους πιο επιδραστικούς συγγραφείς του 20ού αιώνα, που το έργο του βρίθει οπτικών προσέγγισης, αναλύσεων και ερμηνειών. «Αφού εγώ δεν είμαι τίποτε άλλο παρά λογοτεχνία» είναι τα λόγια του ίδιου του Κάφκα, που, λίγους μήνες πριν το τέλος της ζωής του, τον Δεκέμβριο του 1923 μάλλον, υποφέροντας από τη φυματίωση που του κατέτρωγε τα σωθικά, γράφει «Το κτίσμα», ένα εκτεταμένο ημιτελές διήγημα με πρωταγωνιστή -πράγμα όχι ασυνήθιστο στον συγγραφικό του κόσμο, όπου τα ζώα εξυψώνονται στο επίπεδο του ανθρώπου καταφέρνοντας να θίξουν τη δική του τρωτότητα και σήψη- ένα πλάσμα του οποίου δεν περιγράφει κανένα χαρακτηριστικό, αφήνοντας έτσι τον αναγνώστη να το φανταστεί και να καθορίσει το περίγραμμά του, για το οποίο το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι ζει μέσα σ’ ένα περίτεχνο λαβυρινθώδες δημιούργημα που το ίδιο κατασκεύασε κάτω από τη γη. Ένα ανοιχτό, το ίδιο λαβυρινθώδες κείμενο, το οποίο, βέβαια, ο καθένας μπορεί να προσεγγίσει κάνοντας τη δική του ανάγνωση ή τις δικές του αναγνώσεις.
Στο κατατοπιστικό επίμετρο της Αλεξάνδρας Ρασιδάκη -η οποία υπογράφει και την εξαιρετική μετάφραση- δίνονται με πολύ εμπεριστατωμένο τρόπο όλες οι πιθανές ερμηνείες. «Το κτίσμα» όμως, όπως και όλο το έργο του Κάφκα, επιβάλλεται με τον δικό του τρόπο: με τη δύναμη των σελίδων του, όπου, με όχημα έναν σκληρό αμείλικτο ρεαλισμό, δημιουργεί έναν ποιητικό κόσμο στον οποίο συγχέονται τα όρια αληθινού και ψευδούς, ονείρου και πραγματικότητας, με τον σχεδόν μεταφυσικό ζόφο να ρίχνει παντού τη βαριά σκιά του. Στο κέντρο της αφήγησης ένα πλάσμα με χαρακτηριστικά ζώου αλλά φωνή ανθρώπου, που στριφογυρίζει διαρκώς -εντελώς, απόλυτα, σπαρακτικά μόνο του- γύρω από τον εαυτό του, δίνοντας στον συγγραφέα τη δυνατότητα να κάνει κι εδώ αυτό που κάνει πάντα: να ανιχνεύσει με αγωνία το όριο μεταξύ ατομικής και κοινής εμπειρίας. Οι κοινωνικές σχέσεις έχουν καταλυθεί, ο δυτικός πολιτισμός δεν κατάφερε να προστατέψει τον άνθρωπο από τον άνθρωπο, η υπαρξιακή αγωνία γίνεται κραυγή, το ον, μόνο του, τρέχει να κρυφτεί από τον εαυτό του. Η φωνή του σύγχρονη, σημερινή, διαχρονική, αξεπέραστη. Αμφιθυμία που συγκλονίζει. Τα πάντα είναι έτσι κι αλλιώς, το κτίσμα είναι φωλιά και φυλακή, ο εχθρός είναι μέσα κι έξω, είναι παντού. Ο δημιουργός ταυτίζεται με το δημιούργημά του. Είναι το δημιούργημά του. Το ίδιο τρωτός με εκείνο, αφού όσα είναι επίτευγμα άλλο τόσο είναι και λάθος. Το πλάσμα παραληρεί, αγωνιά, η ευτυχία μόνο σαν ανάμνηση ορίζεται ως τέτοια. Όλα είναι απατηλά. Μπορούν να καταρρεύσουν. Καταρρέουν διαρκώς. Η κατάβαση είναι δίχως τέλος, πράγμα που επιτείνεται από τη ημιτελή τελευταία φράση του έργου.
Φυσικά κι αυτό το κείμενο το οφείλουμε στη διορατικότητα και την ανυπακοή του Max Brod. Αυτός το έσωσε, επέλεξε τον τίτλο και το δημοσίευσε, κάνοντας όμως παρεμβάσεις στη στίξη και προσπαθώντας να κλείσει το «χάσμα» του τέλους. Η παρούσα έκδοση ακολουθεί τη στίξη του χειρόγραφου, οι μακροσκελείς χαώδεις προτάσεις τονίζουν ακόμη περισσότερο τη σύγχυση και την αβεβαιότητα. Οι σκέψεις στροβιλίζονται, αυτοαναιρούνται, αυτοθαυμάζονται, σ’ έναν συνεχή στοχασμό, όπου η αυτοπαρατήρηση έχει τον πρώτο λόγο, όπου η πολυπλοκότητα των συλλογισμών είναι αποτέλεσμα της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης ύπαρξης. Εκεί όπου δεν υπάρχει αρχή και τέλος, αλλά μόνο αμφιβολίες και απειλές.
Franz Kafka, «Το κτίσμα»
Εκδ. Άγρα
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ρασιδάκη
104 σελ. Τιμή: 10,50 ευρώ
