"Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιόδους της σύγχρονης Ευρωπαϊκής Ιστορίας ενώ παράλληλα ο τρόπος λειτουργίας των συνταγματικών θεσμών υπήρξε καθοριστικός για την αποσταθεροποίηση και τελικά την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος" λέει ο Αλέξανδρος Κεσσόπουλος. Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου και διδάσκων στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης, μας δίνει το πρώτο ελληνικό βιβλίο που καταπιάνεται με την κρίση και την κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Στο βιβλίο του "Η αυτοκτονία του Δήμου. Πολιτική Κρίση και Συνταγματικός Λόγος στη Βαϊμάρη" (εκδ. Ευρασία) εξετάζει διεξοδικά αυτά τα περιπετειώδη δέκα τέσσερα χρόνια του Μεσοπολέμου 1919-1933, εστιάζοντας στις πολιτικές εξελίξεις, με έμφαση στην τελευταία διετία της κρίσης, στη λειτουργία των θεσμών αλλά και στη διαμάχη στο πεδίο της συνταγματικής θεωρίας. Στη συζήτησή μας μας βοηθά να κατανοήσουμε αυτή τη σύντομη αλλά τόσο κομβική περίοδο.
* Γιατί επιλέξατε τον τίτλο "Η αυτοκτονία του Δήμου";
Όταν αναφερόμαστε στην άνοδο αυταρχικών καθεστώτων, είτε δικτατορικών είτε φασιστικών, συνειρμικά μας έρχεται στον νου μια διαδικασία βίαιης επιβολής. Η περίπτωση, όμως, του διορισμού του Χίτλερ στο αξίωμα του καγκελαρίου, τον Ιανουάριο του 1933, δεν αποτέλεσε προϊόν ούτε πραξικοπήματος ούτε ολιγωρίας των συνταγματικών θεσμών. Η διπλή εκλογική νίκη του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος, λίγους μήνες νωρίτερα, είχε ουσιαστικά καταστήσει αναπόφευκτη την παράδοση της πολιτικής εξουσίας στον ηγέτη των ναζί. Κατά συνέπεια, η ίδια η διαδικασία κατάρρευσης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης θέτει στο επίκεντρο του προβληματισμού μας τους λόγους που οδήγησαν τον γερμανικό λαό να εμπιστευθεί την τύχη του σε έναν ορκισμένο εχθρό του πολιτεύματος.
* Στο βιβλίο μελετάτε διεξοδικά τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά της και πώς λειτούργησε την περίοδο της σχετικής ομαλότητας, από το 1919 ως το 1930;
Το 1919, η συντακτική συνέλευση της Βαϊμάρης έλαβε δύο πρωτοποριακές για την εποχή αποφάσεις, αλλά ταυτόχρονα και μία τρίτη που έμελλε να αποδειχθεί μοιραία. Οι δύο πρώτες αφορούσαν τη συνταγματική κατοχύρωση αφενός του εκλογικού συστήματος της απλής αναλογικής και αφετέρου της προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων. Την περίοδο, λοιπόν, της σχετικής ομαλότητας, κατέστη δυνατή όχι μόνο η οικοδόμηση ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας, αλλά και η εμπέδωση μιας κουλτούρας πολιτικών συνεργασιών, η οποία εγγυάτο τη συγκρότηση και την ομαλή λειτουργία πολυκομματικών κυβερνήσεων. Στον αντίποδα αυτών των επιλογών, που συνέτειναν στην εμβάθυνση των δημοκρατικών θεσμών, ο Γερμανός συντακτικός νομοθέτης αποφάσισε να απονείμει εκτεταμένες εξουσίες στον Πρόεδρο του Ράιχ, προκειμένου να δημιουργήσει ένα θεσμικό αντίβαρο έναντι του Κοινοβουλίου.
* Η παγκόσμια οικονομική κρίση της εποχής έπαιξε ρόλο στη μεσοπολεμική Γερμανία; Πώς επεκτάθηκε στο πολιτικό πεδίο και το πεδίο των θεσμών;
Λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα της διεθνούς ύφεσης το γερμανικό πολιτικό σύστημα βρέθηκε αντιμέτωπο με το εξής κρίσιμο ερώτημα: Ποιες κοινωνικές ομάδες θα έπρεπε να επωμισθούν κατά κύριο λόγο τα βάρη της οικονομικής κρίσης; Η αριστερή πτέρυγα της τετρακομματικής κυβέρνησης του Χέρμαν Μίλερ, το SPD, τάχθηκε υπέρ της αύξησης των κρατικών εσόδων, ενώ το οικονομικά φιλελεύθερο Γερμανικό Λαϊκό Κόμμα υποστήριξε την ανάγκη μείωσης των δημόσιων δαπανών. Παρ’ ότι οι θεμελιώδεις αρχές του Συντάγματος επέτασσαν τον συμβιβασμό μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, προκειμένου να συμφωνηθεί ένα πρόγραμμα αποδεκτό από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο της χώρας έκρινε ότι είχε έρθει πλέον η ώρα της επιβολής. Η λαϊκή αντιπροσωπεία έπρεπε να τεθεί στο περιθώριο, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η λήψη μέτρων αυστηρής λιτότητας από τους φορείς της εκτελεστικής εξουσίας.
* Σε τόσο κρίσιμες περιόδους το Σύνταγμα απονέμει έκτακτες αρμοδιότητες στην εκτελεστική εξουσία, έτσι έχουμε το δίκαιο της ανάγκης, που αφορά κεντρική θεματική του βιβλίου. Πώς η εφαρμογή του δικαίου της ανάγκης στην προκειμένη περίπτωση δρομολόγησε τα πολιτικά γεγονότα;
Ο πρόεδρος του Ράιχ διέθετε αυξημένη δημοκρατική νομιμοποίηση, καθώς εκλεγόταν άμεσα από τον γερμανικό λαό. Το γεγονός αυτό έμελλε να αποδειχθεί καθοριστικό κατά την περίοδο 1930-32. Με δεδομένη, δηλαδή, την άρνηση μιας ισχυρής μερίδας του πολιτικού συστήματος να παραμείνει προσηλωμένη στην κοινοβουλευτική αρχή, ο αρχηγός του κράτους αναδείχθηκε de facto σε ένα είδος έκτακτου νομοθέτη, ο οποίος καλείτο να υποκαταστήσει τη Βουλή. Αναγκαίο θεσμικό όχημα για την αλλοίωση της μορφής του πολιτεύματος υπήρξε το δίκαιο της ανάγκης, το περίφημο άρθρο 48 του Συντάγματος της Βαϊμάρης. Σε αυτόν τον συνταγματικό κανόνα στηρίχθηκε ο πρόεδρος του Ράιχ, ώστε να εκδώσει μια σειρά μέτρων λιτότητας, τα οποία δεν ήταν δυνατό να ψηφισθούν από τους αντιπροσώπους του λαού.
* Πώς και γιατί διερράγησαν οι δεσμοί του πολιτικού συστήματος με την κοινωνία; H στάση του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος (SPD) υπήρξε κομβική;
Εάν τεθεί στο περιθώριο η λαϊκή αντιπροσωπεία, μοιραία συρρικνώνεται και ο θεσμικός ρόλος των κομμάτων, τα οποία χάνουν τη δυνατότητα αποτελεσματικής εκπροσώπησης συγκεκριμένων κοινωνικών συμφερόντων και ιδεολογικών θέσεων. Η απόφαση, συνεπώς, της πολιτικής και οικονομικής ελίτ στη μεσοπολεμική Γερμανία να εφαρμόσει ένα επώδυνο οικονομικό πρόγραμμα χωρίς τη σύμπραξη του Κοινοβουλίου, δεν μπορούσε παρά να θέσει σε κίνηση μια διαδικασία διάρρηξης των δεσμών αντιπροσώπευσης μεταξύ της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος.
Αναμφίβολα κρίσιμη υπήρξε η στάση της πιο ισχυρής κοινοβουλευτικής δύναμης, του SPD. Παρ’ ότι, δηλαδή, οι σοσιαλδημοκράτες δεν ήταν διατεθειμένοι να ψηφίσουν τα μέτρα που συντελούσαν στην αποδιάρθρωση του κράτους πρόνοιας, αποφάσισαν να δώσουν ψήφο ανοχής στην κεντροδεξιά κυβέρνηση μειοψηφίας του Χάινριχ Μπρούνινγκ. Με άλλα λόγια, η σοσιαλδημοκρατία νομιμοποίησε την εφαρμογή μιας κοινωνικά επώδυνης πολιτικής, χωρίς, μάλιστα, να είναι σε θέση να αμβλύνει το περιεχόμενό της. Αφού, λοιπόν, και η τελευταία δημοκρατική εναλλακτική, το SPD, καταγράφηκε στη συνείδηση του γερμανικού λαού ως συνυπεύθυνο για την εξαθλίωση της κοινωνικής πλειοψηφίας, ο δρόμος του Χίτλερ προς τον εκλογικό θρίαμβο ήταν πια ορθάνοιχτος.
* Στην Αμερική προεδρεύει ο Τραμπ, στην Ιταλία οι πρόσφατες εκλογές έφεραν την Ακροδεξιά στην εξουσία, στη Γαλλία είναι ισχυρή η Λεπέν, στην Ουγγαρία έχουμε ακροδεξιά κυβέρνηση. Με αυτά τα δεδομένα, θεωρείτε ότι υπάρχουν αυτοκτονικές τάσεις στους σύγχρονους Δήμους;
Στις μέρες μας ο θεσμός του Κοινοβουλίου γνωρίζει διεθνώς μια προϊούσα απαξίωση. Ταυτόχρονα, οι εκλογικές αναμετρήσεις τείνουν να χάσουν τη σημασία τους, καθώς οι κυβερνήσεις, ανεξαρτήτως πολιτικού και ιδεολογικού προσανατολισμού, διαθέτουν πλέον ελάχιστα περιθώρια απόκλισης από το νεοφιλελεύθερο οικονομικό δόγμα. Την ίδια στιγμή, οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται και οι εργασιακές σχέσεις ελαστικοποιούνται, με αποτέλεσμα να διαχέεται ένα γενικευμένο αίσθημα φόβου και ανασφάλειας για το μέλλον. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την αμηχανία και τον κατακερματισμό των δυνάμεων της Αριστεράς, ίσως εξηγούν τις αυτοκτονικές τάσεις πολλών σύγχρονων Δήμων.
Χωρίς να θέλω να μιλήσω για ιστορικές αναλογίες, θα τολμούσα να πω ότι τα μαύρα σύννεφα που πυκνώνουν πάνω από τις δημοκρατίες του 21ου αιώνα, καθιστούν επίκαιρη την πολιτική και επιστημονική συζήτηση για τον ευρωπαϊκό Μεσοπόλεμο.
