της Ευγενίας Μπογιάνου
Η Ναντιέζντα Μαντελστάμ, σε μια από τις συγκλονιστικότερες σελίδες της, αναρωτιέται αν κάποιος πρέπει να ουρλιάξει όταν οι άλλοι τον σκοτώνουν και τον ποδοπατούν με τις μπότες τους ή, αντιθέτως, αν πρέπει να απαντήσει στους δήμιους με μια σιωπή γεμάτη περιφρόνηση. Για να καταλήξει πως μόνο με το ουρλιαχτό, «αυτό το θλιβερό ουρλιαχτό που μερικές φορές, ποιος ξέρει από πού, φτάνει στ’ απόμακρα, αδιαπέραστα σχεδόν από τους ήχους κελιά συμπυκνώνοντας τα έσχατα υπολείμματα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της πίστης στη ζωή», μπορεί να στείλει ένα μήνυμα στον ελεύθερο κόσμο, απαιτώντας βοήθεια και αντίσταση. «Η σιωπή είναι έγκλημα κατά της ανθρωπότητας», καταλήγει.
Το «Ελπίδα στα χρόνια της απελπισίας», ένα σπαρακτικό χρονικό της ζωής -τόσο της φυσικής όσο και αυτής των ποιημάτων του- του σπουδαίου Ρώσου ποιητή Όσιπ Μαντελστάμ από τη στιγμή της πρώτης του σύλληψης το 1934 μέχρι τον τραγικό θάνατό του, αφού πρώτα οδηγήθηκε σχεδόν στο κατώφλι της τρέλας, το 1938, σ’ ένα στρατόπεδο εργασίας στο Βλαδιβοστόκ, στάλθηκε κρυφά στη Δύση και εκδόθηκε το 1970 προκαλώντας πολιτισμικό και πολιτικό σοκ. Στη Σοβιετική Ένωση κυκλοφόρησε σε σαμιζντάντ, χέρι με χέρι δηλαδή, στόμα με στόμα, με αποτέλεσμα πολλοί από τους διανοούμενους που παρελαύνουν από τις σελίδες του, εξαιτίας της άγρυπνης και παθιασμένης ματιάς της Μαντελστάμ στην ανάγκη της να κατανοήσει τα όρια της ανθρώπινης αναλγησίας, να χάσουν τον ύπνο τους.
Τη βραδιά της πρώτης του σύλληψης ο Ο.Μ. έχει μόλις γυρίσει από τους γείτονές του κρατώντας το πολύτιμο απόκτημά του: ένα αυγό για την Άννα Αντρέγεβνα, την πιστή του φίλη με την οποία όταν συναντιόντουσαν γίνονταν χαρούμενοι και ξένοιαστοι σαν παιδιά. Η Αντρέγεβνα δεν είναι άλλη από τη μεγάλη Αχμάτοβα. Εκείνο το βράδυ όμως δεν προλαβαίνουν να χαρούν. Αιτία της σύλληψης ένα ποίημα του Ο.Μ. για τον «φονιά και χαλαστή του χωρικού», στο οποίο ο Στάλιν αναγνώρισε τον εαυτό του. Αν δεν ήταν όμως αυτή η αιτία, θα ήταν κάποια άλλη. «Αν βρεθεί ο άνθρωπος, θα βρεθεί και η υπόθεσή του»: αυτό ήταν το στίγμα της εποχής. Η δύναμη της ποίησης βέβαια τρομάζει τους τύραννους. «Η ποίηση είναι εξουσία» έλεγε ο ίδιος ο Μαντελστάμ. Η Ναντιέζντα, αποδεκατισμένη, λεηλατημένη, βαθιά απελπισμένη μετά το θάνατό του, αναγκασμένη να περάσει μέσα σε μια συνθήκη ανυπαρξίας για να μπορέσει να επιβιώσει, ζει για να μην ξεχάσει και μαζί μ’ αυτή και όλη η ανθρωπότητα. Έχει ακλόνητη πίστη στη δύναμη της ποίησης έναντι της επέλασης του τρόμου. Όταν αναγκάζεται να δουλέψει στο κλωστήριο, τις νύχτες, άυπνη, τρέχει μέσα στο μεγάλο εργοστάσιο και μουρμουρίζει στίχους. Η αστυνομία μπορεί να κατασχέσει τα χειρόγραφα, δεν μπορεί όμως να κατασχέσει τη μνήμη. Η μνήμη γίνεται ο εχθρός του αποτρόπαιου καθεστώτος. Ένα καθεστώς που συνέλαβε κατά τη διάρκεια των σταλινικών διωγμών 2.000 συγγραφείς και αφάνισε τους 1.500 απ’ αυτούς. Οι στίχοι όμως του Μαντελστάμ, χάρη στην πίστη και το πείσμα της γυναίκας του, δεν αφανίστηκαν. Σε μια χώρα και μια εποχή όπου ο άνθρωπος παρηγοριόταν, ξεγελώντας τον εαυτό του, στην ιδέα πως ο συλληφθείς κάτι έκανε για να συλληφθεί -αυτό το ισοπεδωτικό «όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά» που πολλές φορές, ακόμη και σήμερα, καλά κρατεί-, η Μαντελστάμ, με όλη της τη δύναμη, αναρωτιέται «γιατί και προς τι όλα αυτά». Οι σελίδες της, γεμάτες πάθος, οδύνη, αλλά και σκληρότητα, είναι ένα τεράστιο ερωτηματικό. Δεν καταγγέλλει, θυμάται. Ή μάλλον δεν ξεχνά. Η μνήμη στα χέρια της γίνεται όπλο. Οι λέξεις της «γίνονται το τσεκούρι που σπάζει τη παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Η πίστη της σ’ αυτές είναι μεγάλη. Το ίδιο και στην υπόσταση του ανθρώπου. Γι’ αυτό και μέσα από την απελπισία αναδύεται πάντα μια χαραμάδα ελπίδας.
Ναντιέζντα Μαντελστάμ, «Ελπίδα στα χρόνια της απελπισίας»
Εκδ. Μεταίχμιο
Μετάφραση: Σταυρούλα Αργυροπούλου
584 σελ. Τιμή: 16,60 ευρώ
