Τον Φεβρουάριο του 1944, Γερμανική κατοχή στο Παρίσι και ο Ζαν Ανούιγ ανεβάζει στο θέατρο "Ατελιέ" την «Αντιγόνη» του. Την έγραψε εμπνευσμένος από το ομώνυμο έργο του Σοφοκλή και ήθελε να εκφράζει όχι την ιερή υποχρέωση της ηρωίδας να θάψει τον αδελφό της αλλά μια πολιτική στάση, την αντίσταση στην εξουσία, να απηχεί την τραγωδία που ζούσαν οι συμπολίτες του. Μνημειώδης παράσταση που παίχτηκε σε θέατρο χωρίς θέρμανση, με διακοπές ρεύματος, γεμάτο χαφιέδες των Γερμανών - γιατί παρά το ότι είχε περάσει από τον έλεγχο της λογοκρισίας εθεωρείτο και δικαίως πράξη αντίστασης και προκαλούσε την δυσπιστία των αρχών.
Η σημασία της σύγκρουσης της Αντιγόνης με τον Κρέοντα, η επιμονή της να προτιμήσει τον θάνατο παρά τις δελεαστικές προτάσεις της εξουσίας, ο τρόπος που ένας συγγραφέας επαναδιατυπώνει το διακύβευμα της σύγκρουσης για να απηχεί την εποχή του ξαναγράφοντας το έργο δύο χιλιάδες χρόνια μετά είναι ένας βασικός κόμβος στην πλοκή του «Τέταρτου τοίχου», του μυθιστορήματος του Σορζ Σαλαντόν - πρώην αρχισυντάκτη της "Libération" και πολεμικού ρεπόρτερ, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Εστία σε μετάφραση της Λίνας Σιπητάνου.
«Τέταρτος τοίχος» σημαίνει τον αόρατο τοίχο που στήνεται ανάμεσα στον ηθοποιό και το κοινό, το όριο που διατηρεί την θεατρική ψευδαίσθηση, που προστατεύει τον ερμηνευτή όσο δεν απευθύνεται στο κοινό. Ο αφηγητής Ζορζ -λογοτεχνικό διπλό του Σορζ-, ερασιτέχνης σκηνοθέτης, αιώνιος φοιτητής στη Σορβόννη, ακροαριστερός, υπερασπιστής της Παλαιστινιακής υπόθεσης, αναλαμβάνει στις αρχές της δεκαετίας του '80 να ανεβάσει την "Αντιγόνη" του Ανούιγ στη Βηρυττό, σε μια ανάπαυλα του πολέμου, με ηθοποιούς από όλα τα στρατόπεδα: Παλαιστίνιους, Φαλαγγίτες, Σιίτες, Αρμένιους, Χαλδαίους...
Εμπνευστής της ιδέας είναι ο ετοιμοθάνατος φίλος του, Σαμουήλ Ακούνης, Ελληνοεβραίος που συμμετείχε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου στην Αθήνα και διέφυγε στο Παρίσι. Αφηγείται στα παρισινά αμφιθέατρα την εξέγερση των Ελλήνων φοιτητών εναντίον της δικτατορίας. Ακούγοντας οικεία ονόματα και λέξεις όπως δικτατορία, Παπαδόπουλος, Ξυλούρης, Ψωμί Παιδεία Ελευθερία, αισθάνεσαι ίσως ότι για τους άλλους, τους Ευρωπαίους που συμπαρίστανται σε ένα λαό εν διωγμώ, είναι όλα στην ίδια απόσταση όπως ο πόλεμος, τα στρατόπεδα των Παλαιστινίων Σάμπρα και Σατίλα, η πράσινη γραμμή στον Λίβανο, οι σφαγές, οι βόμβες...
Το θέμα είναι ο πόλεμος, να μιλήσεις γι' αυτόν, ο χρόνιος πόλεμος στη γειτονιά μας, η σκληρότητα, η βία και η τρέλα, η σύγχυση των ορίων ανάμεσα σε μια Ευρώπη ειρήνης, ευημερίας και κατανάλωσης και μια Μέση Ανατολή των στρατοπέδων. Μια σύγχυση ορίων που με το προσφυγικό επανέρχεται με επείγοντα ρεαλισμό. Πώς ο πολιτιστικός ορίζοντας επιδρά στο πώς προσλαμβάνει ο καθένας τον ρόλο του. Τι σημαίνει Αντιγόνη για μια Παλαιστίνια, Κρέων για έναν Φαλαγγίτη, η Ιοκάστη που πλέκει, ο Αίμων, ο χριστιανός και όλοι οι άλλοι, Σιίτες, Σουνίτες, Χαλδαίοι, δύσπιστοι και πρόθυμοι συζητούν το κείμενο, τοποθετούν τους ρόλους ο καθένας στο δικό του πλαίσιο, συγκρούονται, ερμηνεύουν το βάθος και την εμβέλεια κάθε χαρακτήρα.
Αυτό για μένα ήταν η πιο μεγαλειώδης στιγμή του βιβλίου, γιατί τα υπόλοιπα, η πραγματικότητα του πολέμου που καλεί τους ηθοποιούς να διαβούν τον νοητό τοίχο είναι διαφορετική από την ελληνική αντίληψη του θανάτου στο θέατρο και αν αυτός πρέπει να φαίνεται επί σκηνής. Γι’ αυτό η "Αντιγόνη" ξαναγράφτηκε από τον Ανούιγ και ξαναγράφτηκε, πιστεύω, από τον Σαλαντόν ως χρονικό μιας κατάδυσης στον Άδη, σημειώσεις για μια παράσταση. Η φρίκη εκτός σκηνής που η λογοτεχνία ματώνει όταν τη διαπραγματεύεται.
"Ο τέταρτος τοίχος" του Σορζ Σαλαντόν,
μτφρ.: Λίνα Σιπητάνου
εκδόσεις: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2016
σελ. 332, τιμή 19,50 ευρώ
