Live τώρα    
23°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
21.3°C24.2°C
3 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C24.7°C
4 BF 37%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C23.8°C
2 BF 58%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
18.6°C21.0°C
2 BF 75%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
22 °C
21.9°C23.4°C
3 BF 35%
Οι «36 Ελληνικοί Χοροί» του Νίκου Σκαλκώτα / Χωρίς παρτιτούρα το εμβληματικό έργο της ελληνικής μουσικής
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Οι «36 Ελληνικοί Χοροί» του Νίκου Σκαλκώτα / Χωρίς παρτιτούρα το εμβληματικό έργο της ελληνικής μουσικής

Του Νίκου Χριστοδούλου*

Δεν θα το πίστευε κανείς, αλλά είναι γεγονός: Το εμβληματικό, κορυφαίο έργο της ελληνικής μουσικής, έργο με ξεχωριστή διεθνή ακτινοβολία, παραμένει ανέκδοτο σε πλήρη και έγκυρη παρτιτούρα. Στο προηγούμενο άρθρο «Οι ‘36 Ελληνικοί Χοροί’ του Νίκου Σκαλκώτα: Το πιο γνωστό ή άγνωστο έργο της ελληνικής μουσικής;» (4.6.2017), μιλήσαμε για το πιο γνωστό, ως τίτλο, ελληνικό μουσικό έργο, που όμως παραμένει ουσιαστικά άγνωστο στο μεγαλύτερο μέρος του, με εξαίρεση μόνο ελάχιστων πασίγνωστων Χορών - ένα τραυματικό παράδοξο στην πολιτιστική μας ιστορία. Ο Σκαλκώτας, μορφή της μουσικής του 20ού αιώνα και ο κορυφαίος Έλληνας συνθέτης, εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο βαθμό αναξιοποίητος και άγνωστος στην Ελλάδα, ενώ π.χ. τα έργα του δισκογραφούνται συστηματικά στο εξωτερικό. Αναφέραμε την οριακή πρωτοτυπία και τη μοναδικότητα των «36 Ελληνικών Χορών» στη μουσική ιστορία ως προς τη μορφολογική σύλληψη (κάθε Χορός έχει τη δική του μορφή και το όλο έργο είναι μια σπουδή από τριάντα έξι διαφορετικές μορφές, μονοθεματικές και μοτιβικά αναπτυκτικές) και τη χρήση του δημοτικού υλικού. Επισημάναμε ότι το μεγάλο αυτό έργο αποτελεί ένα πολλαπλό αίνιγμα, σε όλες τις πλευρές του: Την ιστορία της δημιουργίας του, το ασυνήθιστο μέγεθος, το πλήθος των χειρογράφων, την αινιγματική μορφολογική ιδέα και τις «απρόβλεπτες» επιμέρους μορφές, την πραγματική ή επινοημένη σχέση με την παράδοση, τη συνεχή και πολυσύνθετη τροποποίηση των δημοτικών μελών από τον Σκαλκώτα, τα μουσικά θέματα του ίδιου του Σκαλκώτα, την έννοια του «χορού», την αμφίσημη έκφραση, την υφή και την ενορχήστρωση, το ασυνήθιστο πλήθος των μεταγραφών αρκετών Χορών, τις αναθεωρήσεις είκοσι Χορών και το ερώτημα για το ποιο είναι το οριστικό τελικό κείμενο του έργου.

Είναι ουσιαστικό να δούμε γιατί το -κατά συνθήκην- γνωστότερο έργο της ελληνικής μουσικής δεν έχει εκδοθεί σε πλήρη παρτιτούρα. Όμως εξίσου σημαντικό είναι ότι το πρωτοφανές αυτό γεγονός μοιάζει να μένει ολότελα απαρατήρητο, χωρίς να σχολιάζεται. Θα ήταν ποτέ δυνατόν, λ.χ., ένα μείζον έργο του Σολωμού να παραμένει ανέκδοτο; Ας θυμηθούμε μόνο, ενδεικτικά, τη μεγάλη δημόσια αντιπαράθεση, πριν από λίγα χρόνια, με οξύτατα κείμενα φιλολόγων για μια νέα έκδοση των “Ωδών” του Κάλβου, οι οποίες έχουν εκδοθεί πάνω από δέκα φορές. Φυσικά, ένα βιβλίο απευθύνεται στο κοινό, ενώ μια παρτιτούρα απευθύνεται κυρίως σε επαγγελματίες μουσικούς, με σκοπό όχι μόνο την ανάγνωση, αλλά την εκτέλεση. Όμως ένα βιβλίο ελληνικής λογοτεχνίας αφορά το ελληνικό κοινό, ενώ αντίθετα μια παρτιτούρα απευθύνεται σε παγκόσμιο κοινό. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πέντε (από τους τριάντα έξι), μόνο «Ελληνικοί Χοροί» του Σκαλκώτα σε μεταγραφή για έγχορδα, που έχουν εκδοθεί από τον διεθνή οίκο Universal Edition, είναι, χωρίς καμία σύγκριση, το πιο συχνά εκτελούμενο και δημοφιλές ελληνικό μουσικό έργο παγκοσμίως.

Αν σήμερα μια συμφωνική ορχήστρα στο εξωτερικό ή στην Ελλάδα θελήσει να παίξει τους «36 Ελληνικούς Χορούς» (στη βασική γραφή για ορχήστρα), δεν μπορεί να έχει πλήρη και αξιόπιστη παρτιτούρα. Με βάση και μόνο το παράδειγμα των πέντε Χορών (και μάλιστα σε μεταγραφή) είναι φανερό ότι το έργο, όπως και ο Σκαλκώτας και η ελληνική μουσική γενικότερα, στερούνται μια σπουδαία θέση στη διεθνή μουσική ζωή μόνο και μόνο από την έλλειψη της παρτιτούρας. Ίσως είναι περιττό να πούμε ότι δεν υπάρχει σε καμία άλλη χώρα της Ευρώπης και του κόσμου αντίστοιχο φαινόμενο - θα ήταν π.χ. απόλυτα αδιανόητο να υπάρχει ανέκδοτο έργο, και μάλιστα μείζον, διεθνώς κορυφαίου συνθέτη και πολιτιστικού συμβόλου της χώρας, όπως ο Φινλανδός Σιμπέλιους, ο Ούγγρος Μπάρτοκ, ο Βρετανός Μπρίτεν κ.ο.κ.

Οι εκδόσεις

Η εκδοτική ιστορία του έργου είναι περίπλοκη και παράδοξη. Το 1948, έναν χρόνο πριν από τον πρόωρο θάνατο του Σκαλκώτα, τέσσερις Χοροί τυπώθηκαν από το Γαλλικό Ινστιτούτο στην Αθήνα. Γενικά, συνθέτες του επιπέδου του Σκαλκώτα εκδίδονται πάντοτε από μεγάλους διεθνείς εκδοτικούς οίκους και μέσω των εκδόσεων αυτών τα έργα παίζονται διεθνώς. Τη δεκαετία του 1950 εκδόθηκαν αποσπασματικά έντεκα Χοροί, μη διαδοχικοί, από τη Universal Edition στη Βιέννη, σε δύο αυθαίρετες «σουίτες» πέντε και έξι Χορών. Σχεδόν πενήντα χρόνια αργότερα, οι υπόλοιποι είκοσι πέντε Χοροί εμφανίστηκαν σε έκδοση από την αμερικανική Margun Music (Music Sales). Η έκδοση αυτή είναι παροιμιωδώς ανομοιογενής: Περιλαμβάνει, σε ανατύπωση, κάποιες ανεπίσημα τυπωμένες στην Ελλάδα, με διαφορετικά στοιχεία μεταξύ τους, παρτιτούρες ορισμένων Χορών, και όπου ούτε αυτό υπήρχε, αντίγραφο του χειρογράφου του συνθέτη (!). Δυστυχώς, και οι δύο αυτές αποσπασματικές εκδόσεις δεν είναι αξιόπιστες, ούτε μπορούν να προσφέρουν ενιαίο, έγκυρο κείμενο, καθώς είναι γεμάτες από πάρα πολλά και σοβαρά λάθη (στην περίπτωση της Universal υπάρχουν επίσης ορισμένες αυθαίρετες παρεμβάσεις που αλλοιώνουν το κείμενο).

Το αίνιγμα του μουσικού κειμένου

Το πρόβλημα της έκδοσης συνδέεται με το αίνιγμα του μουσικού κειμένου. Προς το τέλος της ζωής του, ο Σκαλκώτας αναθεώρησε είκοσι Χορούς, με αναθεωρήσεις που σώζονται ως πλήρες σχεδίασμα, αλλά πρόχειρα σημειωμένες, ώς και κακογραμμένες, με μουντζούρες και διαγραφές, με μολύβι πάνω στο γραμμένο με μελάνι πρωτότυπο χειρόγραφο. Είναι το μοναδικό του έργο που δεν σώζεται σε τελική καθαρογραμμένη μορφή. Το γεγονός αυτό, εκτός από τα σοβαρά κειμενολογικά προβλήματα, μπορεί επίσης να εγείρει αμφιβολίες για το αν οι δεύτερες, αναθεωρημένες γραφές είναι και οριστικές. Οι αναθεωρήσεις ποικίλλουν σημαντικά, από ελάχιστες ώς ακόμη, σε κάποιες περιπτώσεις, ολοκληρωτικό ξαναγράψιμο του Χορού. Στην ηχογράφηση των «36 Ελληνικών Χορών» από τον υπογράφοντα με τη Συμφωνική Ορχήστρα του BBC (σε κριτική επιμέλεια του κειμένου από όλα τα χειρόγραφα) υπάρχει παράρτημα με τρεις Χορούς σε άλλη γραφή. Οι αναθεωρημένες γραφές δεν είναι πάντα πιο επιτυχημένες από τις αρχικές. Μάλιστα, συχνότερα φαίνεται να είναι προτιμότερες οι αρχικές γραφές (οι λόγοι είναι πρακτικά αδύνατο να εκτεθούν εδώ). Το ιδιαίτερα περίπλοκο θέμα του κειμένου και των γραφών δεν μπορεί να επιλυθεί με την επιλογή των τελευταίων γραφών, που έτσι κι αλλιώς δεν σώζονται σε τελική παρτιτούρα. Υπάρχουν όμως συγκεκριμένα κριτήρια για μια πλήρη, όπως και χρηστική κριτική έκδοση, η οποία προορίζεται για την εκτέλεση.

Η υπόθεση των «Ελληνικών Χορών» είναι σκάνδαλο ως προς την ανυπαρξία της έκδοσης καθώς και (όπως είπε ο Σεφέρης μιλώντας για τον Μητρόπουλο) τη «συνηθισμένη αδιαφορία μας». Είναι πρωτοφανές και αστείο να μοιράζονται δύο εκδότες το copyright ενός μουσικού έργου σε δύο κομμάτια με πολλά επιμέρους σπαράγματα. Αλλά δεν είναι, διεθνώς, κυρίως ευθύνη των εκδοτών (τους οποίους χρειάζεται ένας συνθέτης) η επιστημονική κριτική έκδοση, από το πλήθος μάλιστα των παράλληλων χειρογράφων του Σκαλκώτα. Αυτό, για όλο το έργο του Σκαλκώτα, είναι αρμοδιότητα ειδικών μουσικολόγων και μουσικών και ευθύνη εθνικών φορέων - όπως π.χ. έγινε τη νέα κριτική έκδοση του Νίλσεν στη Δανία. Το θέμα εκθέτει την Ελλάδα διεθνώς και χρειάζεται άμεση αντιμετώπιση.

Ο Νίκος Σκαλκώτας στη Θεσσαλονίκη και μία σελίδα από αναθεωρημένη γραφή χορού του συνθέτη

* Ο Νίκος Χριστοδούλου είναι διευθυντής ορχήστρας, συνθέτης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL