Αν και πριν από μόλις δύο ημέρες συμπλήρωσε τα εβδομήντα επτά χρόνια του, ο Χρήστος Λεοντής παραμένει ενεργός και ακμαιότατος και το αποδεικνύει με πολύ καλούς δίσκους όπως ο τελευταίος του «Φλόγα που καίει» σε στίχους Δημήτρη Λέντζου, ο οποίος κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό. Εναργής και ενήμερος για πάρα πολλά πράγματα, ακόμα και για τις τεχνολογικές εξελίξεις (!), μας μίλησε γι' αυτόν, για την κατάσταση που επικρατεί τελευταία στον χώρο των δημιουργών του τραγουδιού αλλά και για την ίδια τη δημιουργία, χθες, σήμερα, αύριο και εν τέλει διαχρονικά.
* Τα τελευταία χρόνια δείχνετε να έχετε βρει στο πρόσωπο του Δημήτρη Λέντζου τον στιχουργό που όχι μόνο σας εμπνέει, αλλά και σας εκφράζει απόλυτα, έτσι δεν είναι;
Ναι, μοιραζόμαστε το ίδιο ενδιαφέρον και αγωνία για το τι συμβαίνει στην κοινωνία και επίσης συνεννοούμαστε πολύ καλά. Ο προηγούμενος ποιητής φυσικά και όχι απλά στιχουργός, με τον οποίο είχα τόσο καλή δημιουργική σχέση, ήταν ο Γιάννης Ρίτσος. Για εμένα ο λόγος που ο Ρίτσος ήταν μεγάλος ποιητής δεν ήταν ούτε ο όγκος του έργου του (του Καβάφη για παράδειγμα ήταν πολύ μικρότερος και είναι εξίσου μεγάλος) και ούτε καν το όποιο πολιτικό περιεχόμενο του, αλλά το ότι πίστευε και εκείνος και το έκανε πράξη ότι κάθε μορφής δημιουργία πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις εκάστοτε συνθήκες της κοινωνίας και να αναφέρεται αλλά και να απευθύνεται σε αυτήν. Αυτό ακριβώς χαρακτηρίζει και τον Δημήτρη Λέντζο.
* Ισχύει, κατά τη γνώμη σας, κάτι που ειπώθηκε στην παρουσίαση του δίσκου, ότι ο τίτλος «Φλόγα που καίει» είναι μια αναφορά ή και σχόλιο στο «Το φως που καίει» του Βάρναλη;
Όχι, δεν νομίζω. Εκτιμώ ιδιαίτερα τον Βάρναλη και σημειωτέον ότι παλαιότερα είχα μελοποιήσει το «Το φως που καίει» κατ' ανάθεση του ΚΚΕ και το είχα κάνει με πολύ κέφι και αγάπη. Όμως ο τίτλος του Λέντζου δεν σχετίζεται με αυτό. Άλλωστε η φλόγα εκλύει πολύ περισσότερη θερμότητα από το φως, είτε αυτό είναι έντονο είτε σβήνει. Και αυτή η φλόγα της ψυχής μπορεί να είναι είτε η φλόγα ενός κοινωνικού αγώνα είτε η φλόγα ενός έρωτα. Γιατί ο έρωτας μπορεί να είναι προς πολλά διαφορετικά αντικείμενα, μπορεί να είναι έρωτας για έναν άνθρωπο, για μιαν ιδέα ή για έναν καλύτερο κόσμο. Δεν είναι συμπτωματικό το ότι πολλοί αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι θεωρούσαν τον έρωτα την κινητήρια δύναμη της ζωής.
* Όπως και αν έχει πάντως σε αυτόν τον δίσκο ο Δημήτρης Λέντζος αρθρώνει έναν λόγο που όχι μόνον είναι έντονα κοινωνικός ή και πολιτικός ακόμα, αλλά επιπλέον σε ορισμένα τραγούδια το κάνει με έναν πολύ άμεσο και σύγχρονο, έως και νεωτεριστικό, θα έλεγα, τρόπο.
Ναι, στο «Άναρχος» για παράδειγμα παίρνει τη θέση ενός από όλους μας για να μιλήσει εκ μέρους μας και να πει ότι, έτσι όπως το θέτουν οι πολιτικοί το θέμα, από τον Πάγκαλο και το «όλοι μαζί τα φάγαμε» μέχρι τόσους άλλους, επιρρίπτουν την ευθύνη για όλα σε εμάς. Έτσι ο χαρακτήρας του τραγουδιού αναρωτιέται: «Για τι άλλο πια θα με ενοχοποιήσετε;», Στο «Κάτασπρο Γιασεμί» πάλι μιλάει για το θέμα των προσφύγων επινοώντας την ιστορία δύο νέων παιδιών, ενός αγοριού και ενός κοριτσιού από το Χαλέπι, τα οποία είναι ερωτευμένα. Όταν όμως αρχίζουν οι βομβαρδισμοί, δεν έχουν άλλη επιλογή από το να φύγουν για να σώσουν τις ζωές τους, άρα και τον έρωτά τους.
* Κάνετε απρόσμενες επιλογές ερμηνευτών, για παράδειγμα ο βασικός αυτή τη φορά, ο Θοδωρής Βουτσικάκης, έχει μιαν ευαίσθητη και λυρική φωνή, και όμως του δώσατε τα πιο λαϊκά ίσως τραγούδια που έχει ερμηνεύσει ποτέ.
Ο αληθινά καλός ερμηνευτής έχει πολλές πλευρές και επαφίεται στον συνθέτη να τον βοηθήσει και να τον ωθήσει να τις αναδείξει όλες, κατά προτίμηση αυτές που δεν έχουν φανεί μέχρι τότε. Η Ιωάννα Φόρτη για παράδειγμα είναι μια λυρική ερμηνεύτρια με κλασικές σπουδές, αλλά, όπως φαίνεται, και στον δίσκο τα πηγαίνει θαυμάσια και σε λαϊκά τραγούδια. Γενικότερα αυτή τη φορά δεν ήθελα πολύ καλούς και καταξιωμένους ερμηνευτές με τους οποίους μπορεί και να έχω συνεργαστεί στο παρελθόν, όπως για παράδειγμα ο Μανώλης Μητσιάς, αλλά νέες φωνές, «φρέσκες» και κυρίως άφθαρτες.
* Τέτοια είναι περισσότερο απ' όλες η τρίτη του CD, αυτή του Αλέξανδρου Τσιωνά, που, εγώ τουλάχιστον, τον άκουσα εκεί για πρώτη φορά.
Προφανώς γιατί αυτή είναι η πρώτη φορά που δισκογραφεί. Τον Αλέξανδρο τον γνώρισα πέρυσι τον Οκτώβριο, όταν ο Δήμος Λάρισας οργάνωσε μια εκδήλωση προς τιμήν μου. Είχαν ετοιμάσει μια πολύ ενδιαφέρουσα εκτέλεση του έργου μου «Καταχνιά» με τη δική τους ορχήστρα και χορωδία και ο Αλέξανδρος ήταν ο βασικός ερμηνευτής. Εντυπωσιάστηκα αληθινά από τις δυνατότητες της φωνής του και έτσι τον προσκάλεσα να συμμετάσχει στο CD.
* Ανέκαθεν εξελίσσατε συνεχώς -και κυρίως διευρύνατε- τη γραφή και το ύφος σας και εξακολουθείτε να το κάνετε. Τα τραγούδια αυτού του δίσκου είναι μεν λαϊκά, αλλά όχι με την τυπική έννοια του όρου, όχι αυτή τουλάχιστον η οποία ίσχυε μέχρι κάποια εποχή.
Αντίθετα με τους περισσότερους άλλους, έχω πολλές αναφορές και επιρροές. Πρώτα απ' όλα ξεκίνησα πέντε ετών να ψάλλω στην εκκλησία, έτσι η πρώτη επιρροή μου είναι φυσικά η βυζαντινή μουσική. Στη συνέχεια πήγαινα σε όποια πανηγύρια μπορούσα στην Κρήτη όπου γεννήθηκα, άρα και η μουσική παράδοση του νησιού μου δεν μπορεί να μην είναι εκεί, αν και όχι τόσο έντονα όσο σε άλλους. Από λαϊκό τραγούδι άκουγα και αγαπούσα περισσότερο τη μεταγενέστερη μορφή του και όχι τόσο το ρεμπέτικο. Παράλληλα βέβαια υπήρχαν οι κλασικές σπουδές, οι οποίες συνεχίστηκαν στο Παρίσι, όπου φυσικά επηρεάστηκα από τα διεθνή και ευρωπαϊκά ρεύματα της εποχής.
* Υπάρχουν νεότεροι ομότεχνοί σας τους οποίους ξεχωρίζετε;
Φυσικά και πολλοί. Ευτυχώς εμφανίζονται συνεχώς νέοι άνθρωποι με ταλέντο, αλλά και αληθινή αγάπη για τη μουσική. Μερικούς μάλιστα από αυτούς έχω προσπαθήσει να τους βοηθήσω παίρνοντάς τους μαζί σε συναυλίες μου, για παράδειγμα τον Δημήτρη Μαραμή και τον Νεοκλή Νεοφυτίδη. Ο δεύτερος, εκτός από εξαίρετος συνθέτης, είναι και θαυμάσιος πιανίστας και επιβιώνει κυρίως συνοδεύοντας καλούς μεν και γνωστούς τραγουδιστές και τραγουδίστριεςμ που όμως δυστυχώς ερμηνεύουν τραγούδια πάρα πολλών άλλων αλλά όχι δικά του.
* Αντίστοιχα όμως, από ό,τι καταλαβαίνω, δεν περιμένετε πάρα πολλά από τη σκηνή των τραγουδοποιών - ερμηνευτών, έτσι δεν είναι;
Δεν γενικεύω ποτέ, ορισμένοι από αυτούς είναι αληθινά αξιόλογοι. Ο Διονύσης Σαββόπουλος ας πούμε, που όμως, όπως λέει και ο ίδιος, μπορεί να γράψει τραγούδια μόνο για τον εαυτό και όχι για οποιονδήποτε άλλον, όπως πρέπει να μπορεί να κάνει ένας αληθινός συνθέτης, ή οι αδελφοί Κατσιμίχα αργότερα. Ακόμα και αυτοί όμως είναι εντοπισμένοι, γενικότερα ένας τραγουδοποιός μπορεί να δώσει μερικά καλά τραγούδια, όχι όμως και ένα έργο που να έχει συνέχεια και διάρκεια.
* Είστε ένας καταξιωμένος δημιουργός. Ακόμα και στην εποχή της κατάρρευσης της δισκογραφίας θα μπορούσατε να πάτε σε μιαν από τις ελάχιστες εναπομείνασες μεγάλες εταιρείεςμ αλλά εσείς εδώ και αρκετά χρόνια προτιμάτε να κυκλοφορείτε τους δίσκους σας σε μια μικρή ανεξάρτητη, τον Μετρονόμο του Θανάση Συλιβού.
Αυτό που κάνει ο Θανάσης Συλιβός είναι απλό, τίμιο και ξεκάθαρο: εμείς οι δημιουργοί χρηματοδοτούμε την ηχογράφηση των δίσκων μας και αυτός αναλαμβάνει τη διανομή τους. Δεν ήθελα να είμαι σε μεγάλη εταιρεία ούτε τον παλαιό και υποτιθέμενο καλό καιρό, τώρα θα πάω; Ούτε ακόμα και αν μου πλήρωναν όλο το κόστος των δίσκων μου και επιπλέον μου έδιναν και αμοιβή! Οι μεγάλες δισκογραφικές εταιρείες κατέστρεψαν το ελληνικό τραγούδι παραμερίζοντας ουσιαστικά τους δημιουργούς και φέρνοντας στο προσκήνιο, τελικά μάλιστα δίνοντας και την πρωτοκαθεδρία, στους ερμηνευτές και τις ερμηνεύτριες που τώρα, όσο καλοί/ές και αν είναι, έχουν φτάσει να έχουν και αυτοί/ές μεγάλο πρόβλημα γιατί δεν βρίσκουν πια τραγούδια να ερμηνεύσουν. Αυτό που έκαναν οι μεγάλες εταιρείες ήταν επί της ουσίας να θανατώσουν το τραγούδια, γιατί αυτό, πριν και πάνω από όλα, είναι ο συνθέτης του.
* Τον τελευταίο καιρό όμως βλέπουμε, με αφορμή το θέμα της ΑΕΠΙ, να έχει ξεσπάσει μια μεγάλη κρίση στον χώρο των δημιουργών, με σωματεία να διαλύονται για να σχηματιστούν άλλα και να επικρατεί γενικώς μια κατάσταση που πολύ λίγο απέχει από το «όλοι εναντίον όλων».
Το θέμα με την ΑΕΠΙ είναι πολύ απλό, είναι μια ιδιωτική επιχείρηση, ένα ιδιωτικό μαγαζί. Αν φύγεις από αυτό το μαγαζί και γίνεις πελάτης του απέναντι, θα κλείσει. Το απέναντι μαγαζί υπάρχει, είναι θυγατρική εταιρεία της ΕΜΣΕ (Ένωση Μουσικοσυνθετών Ελλάδας) και λέγεται Αυτοδιαχείριση, λειτουργεί από το 1972 και μέλη του Δ.Σ. του έχουν διατελέσει όλοι σχεδόν οι σημαντικοί συνθέτες και στιχουργοί της χώρας μας, που τώρα οι πιο πολλοί είναι πελάτες της ΑΕΠΙ και ορισμένοι μάλιστα έχουν βρεθεί και σε διοικητικές θέσεις της. Η λύση λοιπόν είναι πολύ απλή. Θα μπορούσαν να έρθουν όλοι στην Αυτοδιαχείριση χωρίς να ζητούν παρεμβάσεις του πρωθυπουργού ή οποιουδήποτε άλλου άσχετου και μη αρμόδιου για τον χώρο μας, αλλά δεν θέλουν να το κάνουν. Έστω και έτσι όμως εγώ έχω προτείνει κάτι άλλο το οποίο είναι σίγουρο ότι θα λειτουργήσει, μια ομοσπονδία η οποία θα περιλαμβάνει όλα τα νυν και μελλοντικά σωματεία και φυσικά θα έχει και την αρμοδιότητα της είσπραξης των δικαιωμάτων μας. Δυστυχώς όμως ούτε καν δέχονται να συζητήσουν την πρότασή μου...
* Παλαιότερα είχατε δηλώσει ότι είστε αταλάντευτα τοποθετημένος στην Αριστερά, αλλά δεν θα μπορούσατε να έχετε κομματική ταυτότητα. Εξακολουθεί να σας καλύπτει εκείνη η δήλωσή σας;
Φυσικά, δεν έχει σημασία ποιο κόμμα συμπαθώ ή ακόμα και ψηφίζω, αλλά δεν θα μπορούσα να είμαι ποτέ μέλος του. Γιατί τα μέλη οφείλουν να ακολουθούν τη «γραμμή», τις αποφάσεις της ηγεσίας ή του ανώτατου οργάνου του κόμματος. Με πάρα πολλές όμως από αυτές τις αποφάσεις διαφωνώ και θα διαφωνούσα και τότε και θα ήταν αδύνατον να μην εκφράσω τις αντιρρήσεις μου. Και αυτό δεν είναι αποδεκτό από τους κομματικούς μηχανισμούς, της Αριστεράς μη εξαιρουμένης.
* Είστε ικανοποιημένος από τα περίπου δυόμισι χρόνια της πρώτης αριστερής κυβέρνησης της χώρας; Ειδικότερα από όσα έχουν γίνει στον χώρο του πολιτισμού;
Πώς θα μπορούσα να είμαι με τόσα λάθη, ελλείψεις και παραλείψεις; Όσο για τον χώρο του πολιτισμού και πιο συγκεκριμένα της μουσικής, εκεί τα πράγματα είναι ίσως χειρότερα από ό,τι σε οποιονδήποτε άλλον. Αύξηση του φόρου, πολύ υψηλός ΦΠΑ από εκεί που δεν είχαμε καθόλου, υπέρμετρη αύξηση ασφαλιστικών εισφορών των μουσικών... Όχι μόνον είναι πολύ δύσκολο να συνεχίσουμε να δουλεύουμε, αλλά έχει γίνει σχεδόν αδύνατον και να επιβιώσουμε!
*Και τα προσεχή σχέδιά σας, αναφορικά με τον δίσκο και όχι μόνο;
Θα ήθελα να οργώσω την Ελλάδα κάνοντας συναυλίες και παίζοντας τα τραγούδια του δίσκου, αλλά, όπως προανέφερα, δεν έχω την οικονομική δυνατότητα να το κάνω. Δεν παίζω καν πιάνο για να μπορώ να συνοδεύω ο ίδιος και μόνος μου τους ερμηνευτές μου. Συνήθως παίζω με μια περίπου δεκαμελή ορχήστρα, της οποίας τα έξοδα δεν μπορώ πια να αντιμετωπίσω. Κατά τα άλλα έχω σχεδόν έτοιμους όχι έναν, αλλά τρεις δίσκους. Ο πρώτος είναι μερικά από τα πρώτα τραγούδια που έγραψα όταν ξεκινούσα σε ποίηση Νικηφόρου Βρεττάκου, έχω ήδη βρει και τις φωνές που θα τα ερμηνεύσουν, αλλά δεν μπορώ να τις αποκαλύψω ακόμα. Ο άλλος είναι το δεύτερο μέρος της συναυλίας που είχα δώσει στο Ηρώδειο το 2005, το πρώτο που ήταν αποσπάσματα από τος επενδύσεις τις οποίες έχω γράψει για κωμωδίες του Αριστοφάνη έχει ήδη κυκλοφορήσει με τίτλο «Χελιδών Ηδομένη». Ο τελευταίος είναι η ζωντανή ηχογράφηση του «Φυλάττειν Θερμοπύλας», του έργου μου σε ποίηση Γιάννη Νεγρεπόντη, το οποίο έγραψα με αφορμή την επέτειο της απελευθέρωσης της Αθήνας από τους Γερμανούς, το αφιέρωσα στον Μίκη Θεοδωράκη και παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής το 2016. Πότε θα κυκλοφορήσουν όλα αυτά; Όταν θα βρω τα χρήματα για να το κάνω...
Τα λόγια του Χρήστου Λεοντή υπενθυμίζουν ότι όχι μόνο για να μπορούν οι δημιουργοί της μουσικής, όπως και κάθε άλλοι, να συνεχίζουν το έργο τους, αλλά ακόμα και για να είναι σε θέση απλώς να επιβιώνουν σε καιρούς τόσο δύσκολους που το κοινό δεν μπορεί να τους στηρίξει, το κράτος οφείλει να έρθει αρωγός τους. Και αυτό οι κάθε είδους ιθύνοντες πρέπει να το λάβουν πολύ σοβαρά υπόψη...
