ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
Από το “Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο” του Παζολίνι, τον "Ιησού από τη Ναζαρέτ" του Τζεφιρέλι, τον "Τελευταίο πειρασμό" του Σκορσέζε, φτάσαμε, το 2004, στα "Πάθη του Χριστού" του Μελ Γκίμπσον, με την "αυθεντικότητα" της αραμαϊκής γλώσσας, την τραχύτητα και την ωμή βία που προπαγανδίζουν: Ισως είναι ο "κατάλληλος" Χριστός για την εποχή μας, γι' αυτό και ξεπέρασε τα 600 εκατομμύρια δολάρια σε εισπράξεις, παρά τις αρχικές επιφυλάξεις των κινηματογραφικών παραγωγών. Και τώρα ο Μελ Γκίμπσον έχει βάλει μπροστά το "σίκουελ", προγραμματισμένο να γυριστεί το 2020. Θα είναι η "Ανάσταση του Χριστού", που εδώ και ένα χρόνο διαφημίζεται εντέχνως σαν "η μεγαλύτερη παραγωγή στην ιστορία του κινηματογράφου". Ενδεικτικό για το τι να περιμένουμε: Σεναριογράφος θα είναι ο Ράνταλ Γουάλας, συνεργάτης του Γκίμπσον στο "Braveheart" (1995).
Στην Ελλάδα, άνοιξη του 1973: Με τον νεολαιίστικο αναβρασμό και την αμφισβήτηση του χουντικού καθεστώτος, ξεκινώντας από την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο και λίγους μήνες πριν το Πολυτεχνείο, ο νέος σκηνοθέτης Κώστας Αριστόπουλος γυρίζει την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία στη Μάνη. Είναι μια ανατρεπτική παραλλαγή των “Παθών”, με τίτλο “Τόπος κρανίου” και με σαφείς επιρροές από το “Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο” του Παζολίνι. Ωστόσο, οι συμπαραδηλώσεις εδώ στοχεύουν το καθεστώς των Απριλιανών, καθώς ήρωας είναι ένας Χριστός - εργάτης, που το παράγγελμά του στους μαθητές του είναι «Όταν λείψω, να πάρετε τα βουνά». Αυτή η κινηματογραφική “κραυγή για αντίσταση” επιλέγει το γυμνό τοπίο της Μάνης, όπου οι ηθοποιοί μεταμφιέζονται με "μπρεχτικό ύφος" μπροστά στην κάμερα σε πρόσωπα των Ευαγγελίων, αναπαριστούν σκηνές με χαλαρή σύνδεση μεταξύ τους, ενώ σε “δεύτερο χρόνο” ο Αριστόπουλος κινηματογραφεί τον ήρωά του να περιποιείται τον ετοιμοθάνατο γέρο πατέρα του και μετά να επιστρέφει σε έναν νέο «τόπο κρανίου», το εργοστάσιο...
To 1973 είναι ταυτόχρονα η χρονιά της υπερπαραγωγής “Ιησούς Χριστός Υπέρλαμπρο Άστρο” (Jesus Christ Superstar). Στην Ελλάδα ένας καλόγερος εισβάλλει στην καμπίνα προβολής του “Αττικόν” με ένα πριόνι και... διαμελίζει την ταινία! Άλλωστε για χρόνια η "παράδοση" ήταν κάθε Μεγάλη Εβδομάδα οι θεούσες να ανάβουν κεριά μέσα στις κινηματογραφικές αίθουσες όπου προβάλλονταν θρησκευτικές ταινίες και ο αιθουσάρχης έτρεχε αλαφιασμένος: “Γιαγιούλα, θα μου κάψεις το μαγαζί...”.
Τα “Πάθη” συνοδεύουν και τροφοδοτούν τον κινηματογράφο από το ξεκίνημά του. Στα 1926 ο πολύς Σέσιλ Ντε Μιλ στον “Βασιλέα των βασιλέων” χρησιμοποιεί ως αφορμή την τελευταία περίοδο της ζωής του Χριστού για ένα πομπώδες και ελάχιστα θρησκευτικό υπερθέαμα. Θα ακολουθήσει για πολλές δεκαετίες μια μακρά σειρά ψευδοθρησκευτικών υπερπαραγωγών που “πουλάνε” στην ίδια συσκευασία σεξ, δράση, αγωνία, μαζί με ψήγματα χριστιανικών παραινέσεων: “Κβο βάντις”, “Ο Χιτών”, “Βαραββάς”, “Ο μεγάλος Ψαράς” κ.ά.
Ο Τζιμ Καβίζελ στα κατά Γκίμπσον "Πάθη του Χριστού"
Το 1961 ο Νίκολας Ρέι, που, λίγα χρόνια πριν, είχε γυρίσει τον “Επαναστάτη χωρίς αιτία” με τον Τζέιμς Ντιν, γυρίζει τον “Βασιλιά των βασιλέων” με τον γαλανομάτη Τζέφρι Χάντερ στον ρόλο του Χριστού. Θα ακολουθήσει ένας άλλος σκηνοθέτης του Χόλιγουντ, ο Τζορτζ Στίβενς (κατά σύμπτωση είχε σκηνοθετήσει και αυτός τον Τζέιμς Ντιν), με τη “Σπουδαιότερη ιστορία του κόσμου” (1965) και τον Μαξ Φον Σίντοφ να υποδύεται έναν “διαφορετικό” Ιησού...
Ωστόσο, την ίδια περίοδο στην Ευρώπη ο μαρξιστής Πιερ Πάολο Παζολίνι αποφασίζει να ανταποκριθεί στο κάλεσμα για “διάλογο” που απηύθυνε στους μη θρησκευόμενους καλλιτέχνες ο μεγάλος μεταρρυθμιστής πάπας Ιωάννης XXIII (πρόκειται για τον νούντσιο στα χρόνια της Κατοχής στην Ελλάδα Άντζελο Ρονκάλι, που βοήθησε όσο μπορούσε την περίοδο της μεγάλης πείνας), ο επονομαζόμενος και “χωριάτης πάπας”, καθώς ήταν γιος βοσκού. Το "Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο" (1964) του Παζολίνι αντιμετωπίζει με τυπικό σεβασμό το κείμενο, αλλά ταυτόχρονα διαθέτει μια γειωμένη αίσθηση του ιερού και του τραγικού, χρησιμοποιώντας ως φόντο χωριά του εξαθλιωμένου ιταλικού Νότου, ανατρέποντας πλήρως την κρατούσα χολιγουντιανή ψευδοχριστιανική αισθητική.
Η ταινία έγινε δεκτή με θετικά σχόλια και βραβεία από τους καθολικούς, όμως από την πλευρά των μαρξιστών υπήρξε αμηχανία ή ακόμη και έντονη κριτική, ιδιαίτερα στη Γαλλία. Σε μια επίσκεψή του στο Παρίσι ο Παζολίνι αισθάνθηκε την ανάγκη να απαντήσει στις κατηγορίες: “Υπήρξα πιστός στον εαυτό μου κι έκανα ένα έργο εθνικο-λαϊκό με την γκραμσιανή έννοια του όρου (...). Ο Χριστός είναι ένας υποπρολετάριος που πορεύεται με τους υποπρολετάριους. (...). Αν ήμουν Γάλλος, θα είχα γυρίσει την ταινία στην Αλγερία, κι αυτό θα σας είχε ενοχλήσει, όπως τώρα ενοχλεί τον Ιταλό το γεγονός ότι την τοποθετώ στην Καλαβρία και τη Λουκάνια...”.
Για τον ρόλο του Χριστού ο Παζολίνι είχε επιλέξει έναν Ισπανό αριστερό φοιτητή που βρισκόταν εκείνη την εποχή στη Ρώμη, τον Ενρίκε Ιρασόκι, απεσταλμένο της παράνομης οργάνωσής του, προκειμένου να ζητήσει βοήθεια για τον αγώνα κατά του Φράνκο. “Την τελευταία μέρα της παραμονής μου στη Ρώμη με έστειλαν στο σπίτι ενός ποιητή, όπως μου είχαν πει, κι όταν έφτασα άρχισα να επαναλαμβάνω στα ιταλικά την έκκληση για βοήθεια, την οποία είχα μάθει πια απέξω. Ο Παζολίνι, χωρίς να πει λέξη, άρχισε να με περιεργάζεται και τελικά μου είπε ότι με ήθελε για τον ρόλο του Χριστού για μια ταινία που ετοίμαζε επί δύο χρόνια! Για μένα το Ευαγγέλιο ήταν σύμβολο της φασιστικής καταπίεσης που βιώναμε στην Ισπανία του Φράνκο, καθώς εκεί η Καθολική Εκκλησία στήριζε το καθεστώς. Όταν τελικά επέστρεψα στην πατρίδα μου, αμέσως μου αφαίρεσαν το διαβατήριο με την κατηγορία ότι είχα συμμετάσχει σε μια μαρξιστική ταινία, η οποία βέβαια είχε βραβευτεί από τους καθολικούς στην Ιταλία!”. Έναν μικρό ρόλο στην ταινία έχει και ο (νεαρός τότε) φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν.
Η “συντηρητική στροφή” της δεκαετίας του 1970 θα εκφραστεί στην κινηματογράφηση των “Παθών” με τη βαρύγδουπη υπερπαραγωγή του Φράνκο Τζεφιρέλι «O Ιησούς από τη Ναζαρέτ» (1977). Καθώς το κοινό στο οποίο απευθύνεται έχει στραφεί πια εντελώς στη μικρή οθόνη, δεν πρόκειται για κινηματογραφική ταινία αλλά για μίνι τηλεοπτική σειρά, ιταλοβρετανικής παραγωγής, με την έγκριση όχι μόνο του Βατικανού, αλλά και εβραϊκών και μουσουλμανικών ιδρυμάτων. Mια εξάωρη εκδοχή της προβλήθηκε και στις κινηματογραφικές αίθουσες σε δύο τρίωρα μέρη.
