Του Λέανδρου Πολενάκη
Πολλά από τα σωζόμενα δράματα του Ευριπίδη λειτουργούν ως εκτεταμένα σχόλια επάνω στις αντίστοιχες τραγωδίες του Αισχύλου. Ο νεότερος των τραγικών ποιητών βλέπει το μεγαλειώδες όραμα του προκατόχου του να πέφτει σε συντρίμμια, καθώς η τραγωδία δεν μπόρεσε να γίνει μάθημα ελευθερίας για τους πολίτες του δημοκρατικού άστεως, που βαδίζει και αυτό στην παρακμή του. Μοιάζει το μεγάλο “παίγνιο” της αθηναϊκής δημοκρατίας και το μεγάλο “χάπενινγκ” της αθηναϊκής τραγωδίας, που γεννήθηκαν μαζί, να αποχαιρετούν μαζί το κοινό τους.
Οι “Τρωάδες”, γραμμένες λίγο μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της Μήλου από τους Αθηναίους, μας δίνουν μια θεατρική εικόνα αδρή της “πρώτης μέρας” μετά την άλωση μιας πολιορκημένης πόλης και συγχρόνως την εικόνα των τρομερών συνεπειών για τους ίδιους τους νικητές, που, στηριγμένοι στην υπεροπλία τους, παραβιάζουν ξεδιάντροπά και κυνικά κάθε έννοια δικαίου.
Όταν ο Μενέλαος ισχυρίζεται, π.χ., στον διάλογό του με την Εκάβη ότι ο πόλεμος της Τροίας δεν έγινε για μια γυναίκα, αλλά για την τιμωρία, με εντολή του Διός, της καταπάτησης του ιερού θεσμού της φιλοξενίας από τον Πάρι, λέει τη... μισή μόνο αλήθεια.
Πράγματι ο Ξένιος Ζευς έχει στείλει τιμωρούς στην Τροία τους δύο Ατρείδες για να ξεπλύνουν την προσβολή που του έγινε με την αρπαγή της Ελένης από τον Πάρι. Ο Μενέλαος, όμως, όπως και ο Αγαμέμνων πριν από αυτόν, κάνει ότι έχει ξεχάσει το αληθινό περιεχόμενο της εντολής του Δία, που είναι μια εντολή περιορισμένη, διεκδίκησης της Ελένης, με το καλό ή με το κακό.
Δεν συνιστά μια εν λευκώ εξουσιοδότηση να κάνουν ό,τι θέλουν με τους ηττημένους Τρώες διαπράττοντας εγκλήματα ιδιαιτέρως απεχθή στον Δία και στους άλλους θεούς, όπως σφαγές αμάχων, βιασμούς γυναικών, πυρπολήσεις ναών, εξανδραποδισμούς παιδιών, λεηλασία και ολοκληρωτική καταστροφή της ηττημένης πόλης. Όλα όσα η σύγχρονη πολιτικοστρατιωτική ορολογία χαρακτηρίζει κομψά ως “παράπλευρες απώλειες” θέλοντας να κρύψει πίσω από λέξεις την άμετρη κτηνωδία της.
Την εικόνα της οποίας αποτυπώνει σε λόγο ο Ευριπίδης, ενώ το εικαστικό της αντίστοιχο συναντάμε στον ονομαζόμενο “πίθο της Μυκόνου”, του 6ου π.Χ. αιώνα, που αναπαριστά χωρίς καμία λογοκρισία την “επόμενη ημέρα” της άλωσης της Τροίας: πάνοπλοι Αχαιοί αποσπούν από την αγκαλιά των οδυρόμενων μανάδων τους τα βρέφη και τα διαπερνούν με ξίφη ή τους τσακίζουν το κεφάλι στον τοίχο.
Πέρα από τα πιο πάνω, οι “Τρωάδες” του Ευριπίδη αποτελούν την πρώτη, σε παγκόσμιο επίπεδο, σπουδή του σήμερα λεγόμενου “Συνδρόμου της Στοκχόλμης”, δηλαδή της δευτερογενούς εξάρτησης του θύματος από τον θύτη, του φυλακισμένου από τον δεσμοφύλακα και του αιχμαλώτου από τον δυνάστη.
Μια ανώνυμη ομάδα από αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες της “καλής τάξης” (για να τονιστεί εντονότερα η μετάβαση “από ευτυχίας εις δυστυχίαν”), που αποτελούν τον χορό της τραγωδίας, μοιάζει να τρέφει ελπίδες για την “καλοσύνη των νικητών” και μια ευμενέστερη μεταχείριση, ανάλογα με τα “χέρια” στα οποία θα πέσουν και με την υπακοή που θα δείξουν. Η ομάδα, αντιθέτως, των επωνύμων ηρωίδων (Κασσάνδρα, Ανδρομάχη, Εκάβη) δεν τρέφει ψευδαισθήσεις και έχει πλήρη συνείδηση της δυστυχίας τους. Επειδή το όνομά τους είναι η ψυχή τους.
Δεν πρόκειται για μία αριστοκρατική διάκριση του ποιητή, όπως θα μπορούσε κάποιος επιπόλαια να εικάσει, επειδή δεν κάνει το όνομα τη διαφορά επιπέδου συνειδητότητας. Η διαφορά επιπέδου φέρει, αντιθέτως, πάντοτε όνομα. Οι επώνυμες ηρωίδες μεταμορφώνονται σε αιώνια σύμβολα αντίστασης στην ωμή βία.
Όλα τα πιο πάνω κάνουν τρομερά επίκαιρο το έργο του Ευριπίδη, κυριολεκτικά μια προφητεία για τους καιρούς μας, όπου συμβαίνουν τα ίδια σε παγκόσμιο επίπεδο και όπου τα μέσα πειθαναγκασμού και ολικής χειραγώγησης των κοινωνιών με τη βοήθεια της καλπάζουσας ανεξέλεγκτης τεχνολογίας, ώστε να συναινέσουν πρόθυμα στην αλλοτρίωσή τους, έχουν γίνει απείρως αποτελεσματικότερα.
Θα χρειαστεί, όμως ένα δεύτερο σημείωμα για την ολοκλήρωση της εισαγωγής και για την αποτίμηση της παράστασης του Θόδωρου Τερζόπουλου, την οποία είδα στη live streamimg ζωντανή μετάδοση από το αρχαίο θέατρο των Δελφών.
