Του Λέανδρου Πολενάκη
Μετά τον “΄Αμλετ” του Σαίξπηρ (2014 - 15) και τη “Σφαγή των Παρισίων” του Μάρλοου (2016-17), η “Ορχήστρα των Μικρών Πραγμάτων”, που διευθύνει με τη σκηνοθετική του μπαγκέτα ο Χρήστος Θεοδωρίδης, επανέρχεται στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών, με Σαίξπηρ πάλι: τον περιώνυμο "Ριχάρδο Γ'", για να ολοκληρώσει μια άτυπη ελισαβετιανή τριλογία.
Τι ακριβώς είναι αυτή η τραγωδία του Σαίξπηρ; Λίγα για το έργο. Πρόκειται για ένα από τα ιστορικά του δράματα, το πιο απομονωμένο και πιο ακραίο σε γεγονότα και σε αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα. Μας αφηγείται την ιστορία ενός “καταραμένου” ιερόσυλου μονάρχη που η αιματοβαμμένη βασιλεία του κύλησε από έγκλημα σε έγκλημα και ο βίος του τελείωσε ομόλογα. Έπεσε σε μια από τις πιο πολύνεκρες εμφύλιες μάχες της Ιστορίας της Αγγλίας, πασχίζοντας να κρατήσει το θρόνο που είχε παράνομα οικειοποιηθεί. Η λ. “παράνομα” εντός εισαγωγικών, επειδή η βασιλοκτονία στην Αγγλία ήταν ανέκαθεν ένας ημινόμιμος τρόπος διαδοχής του θρόνου. Υπάρχουν και άλλοι Άγγλοι εστεμμένοι που βαρύνονται με όχι λιγότερα εγκλήματα, με την Ιστορία να στέκει απέναντί τους ουδέτερη, αν όχι ευνοϊκή. Ο μεγάλος Εδουάρδος Γ' π.χ. ευθύνεται για ένα από τα φρικιαστικότερα, την ομαδική εν ψυχρώ σφαγή όλων των Ουαλλών ποιητών και βάρδων, ανάμεσα στους οποίους ο διάδοχος του θρόνου της Ουαλλίας, πρίγκιπας Λιουέλλυν! Για να παρηγορήσει, τότε, το απαρηγόρητο έθνος των Ουαλλών, ο μεγαλόψυχος Εδουάρδος θεσμοθέτησε ότι, “Ο εκάστοτε διάδοχος του βρετανικού θρόνου εφεξής θα φέρει τον τίτλο του πρίγκηπος της Ουαλλίας.” Το διαβάσατε αυτό ποτέ στα επίσημα βιβλία της Ιστορίας; Έκανα αυτήν τη σύντομη ιστορική αναδρομή, επιστρέφω στο θέμα μου.
Η εσωτερική ασχήμια του Ριχάρδου Γ' ταίριαζε με την εξωτερική όψη του, όπως μας τη δίνει ο Σαίξπηρ: παραμορφωμένος, καμπούρης, κουτσός, αποκρουστικός και ασουλούπωτος. Που αν δεν είναι μια αλήθεια ιστορική είναι, ωστόσο μια ποιητική αλήθεια, που αυτή μας ενδιαφέρει κυρίως εδώ.
Με την οπτική του γκροτέσκο
Ο "Ριχάρδος Γ'" του ελισαβετιανού βάρδου, με την οπτική των “παραμορφωτικών κατόπτρων”, απασχόλησε, ανάμεσα σε άλλους, και τον σπουδαίο Πολωνό θεατράνθρωπο Γιαν Κοτ, στο περιώνυμο βιβλίο του “Σαίξπηρ ο σύγχρονός μας”, μια μελέτη επικεντρωμένη στο γκροτέσκο, που επηρέασε βαθιά και επηρεάζει ακόμη τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το θέατρο του Σαίξπηρ σήμερα στον κόσμο και στην Ελλάδα. Βαθιά και λίγο ασύμμετρα, θα τολμούσα να προσθέσω. Με πιο πρόσφατο παράδειγμα τον δικό μας Χρήστο Θεοδωρίδη, στην “Ελισαβετιανή τριλογία” που ήδη ανέφερα. Γράφει ο Κοτ (βρίσκομαι εκτός Αθηνών, μεταφέρω ελεύθερα, από μνήμης το πνεύμα) : “Ο αιώνας μας δεν έχει ακόμα απαλλαγεί απ' τις ρομαντικές διόπτρες με τις οποίες οι νεότερες γενιές είδαν το σαιξπηρικό έργο και ιδιαίτερα τον Ριχάρδο Γ'. Ο μόνος τρόπος να τον προσεγγίσει αυθεντικά η εποχή μας, είναι μέσα από την οπτική τού γκροτέσκο.” Για να μας εξηγήσει αμέσως μετά, τι εννοεί με αυτόν τον όρο. “Το γκροτέσκο είναι μια κριτική του απόλυτου, εν ονόματι της αδύναμης ανθρώπινης εμπειρίας. Για αυτό, η τραγωδία φέρνει την κάθαρση, ενώ το γκροτέσκο δεν χαρίζει καμία παρηγοριά. Ο τραγικός κόσμος είναι κλειστός, δεν μπορείς να του ξεφύγεις. Στον τραγικό κόσμο, αυτήν την αναγκαστική κατάσταση την επέβαλαν οι αρχαίοι θεοί, η Μοίρα, ο Θεός των Χριστιανών, η φύση και η Ιστορία, που προικίστηκε με λογική και αναγκαιότητα. Στον κόσμο του γκροτέσκο, η ήττα του ανθρώπου δεν μπορεί να δικαιωθεί από κανένα απόλυτο, ούτε μπορεί να επιρριφθεί σε αυτό η ευθύνη της συντριβής του. Το απόλυτο δεν είναι προικισμένο με τελικές αιτίες, είναι, απλούστερα, το δυνατότερο. Είναι το παράλογο. Ένας μηχανισμός που μπήκε σε κίνηση και δεν μπορεί να σταματήσει. Μια παγίδα που έστησε ο άνθρωπος και έπεσε ο ίδιος μέσα της. Ο ήρωας δεν διαθέτει άλλη επιλογή απ' το δεχτεί ενσυνείδητα τον ρόλο του παλιάτσου και να τον παίξει ώς το τέλος”.
Απόψεις ενός αιρετικού σαιξπηριστή, που εκπροσωπούν, στην καλύτερη περίπτωση, μια τελευταία και απελπισμένη, εκ των προτέρων χαμένη μάχη των οπισθοφυλακών του ρομαντικού κινήματος. Εμπνευσμένου από μια σειρά σπουδαίων ποιητών της νεοτερικής εποχής, από τον Κόλεριτζ έως τον Γκαίτε. Συμφωνοι. Αλλά ο δέκατος ένατος αιώνας έδωσε ως εκπρόσωπο μοναδικό μιας ριζικά αντιρομαντικής ανάγνωσης του Σαίξπηρ έναν εξίσου μεγάλο ποιητή, τον Ίψεν. Ας μην το ξεχνάμε. Ο Τζόυς έχει γράψει ότι όλα τα πρόσωπα του Ίψεν είναι μεταμορφωμένοι σαιξπηρικοί ήρωες. Και ο εικοστός αιώνας μάς έδωσε τον καλύτερο μέχρι σήμερα σαιξπηρικό αναγνώστη, στον μεγάλο, πρόωρα χαμένο Αλμπέρ Καμύ. Για τον οποίο (μεταφέρω πάλι από μνήμης), “η ίδια η δημιουργία (του κόσμου) είναι μια μίμηση και ο μόνος δρόμος του ανθρώπου προς την ελευθερία του είναι η ελεύθερη, τολμηρή δημιουργία.” Για ποιους παλιάτσους να μιλάμε τώρα;
Χωρίς "οικεία ηδονή"
Συνοψίζοντας θα πω ότι το “μπαρόκ” θέατρο, στο οποίο θητεύει και επικεντρώνει τις αξιόλογες δουλεμένες φόρμες - παραστάσεις του ο καλός σκηνοθέτης Χρήστος Θεοδωρίδης, είναι όντως αυτό: εκκινώντας πάντα από μια τρομερή ιστορία συσσώρευσης πρωτογενών ανθρώπινων παθών, ζυμωμένων με έντονες εικόνες βίας αίματος και φόβου, μέ φόντο τον εαυτό του. Για να καταλήξει σε αυτοπάθεια, χωρίς τον καταλύτη του ελέου. “Τελειούται” χωρίς “οικεία ηδονή”, με μηχανική αποβολή των “ανοίκειων” παθών και προσωρινή ανακούφιση του πάσχοντος θεατή. Αλλά ο Σαίξπηρ στέκει πολύ πιο πάνω από αυτές τις αυθαίρετες κατηγοριοποιήσεις, είναι ένας μέγιστος ποιητής. Κατά τα άλλα, ισχύουν αμείωτα όσα θετικά έγραψα, πριν δύο χρόνια, για τη συνεπή παράσταση της “Σφαγής των Παρισίων”, του Χρήστου Θεοδωρίδη, με την “Ορχήστρα των Μικρών Πραγμάτων”.
