Η μνήμη της θρυλικής μάχης της Ηλεκτρικής, που δόθηκε για την προστασία των υποδομών της χώρας από τα υποχωρούντα γερμανικά στρατεύματα, ενώ η απελευθέρωση είχε έρθει, “ξυπνά” σε λίγες ημέρες για να θυμίσει την αντίσταση και τον αγώνα του ελληνικού λαού και των εργαζομένων, αλλά και τη σημασία της διαφύλαξης της ηλεκτρικής ενέργειας, πρωτίστως ως κοινωνικού αγαθού, που παραμένει επίκαιρη και κρίσιμη.
Η νικηφόρα για τη χώρα ένοπλη σύγκρουση στο εργοστάσιο της Ηλεκτρικής στο Κερατσίνι, στις 13 Οκτωβρίου 1944, εξασφάλισε τη συνέχιση της ηλεκτροδότησης του ήδη σκληρά δοκιμαζόμενου λαού στην Αθήνα και στον Πειραιά.
Η αξιολόγηση του γεγονότος από την ίδια την εταιρεία, σε επιστολή της προς τον ΕΛΑΣ Πειραιά στις 18.10.1944, υπήρξε εύγλωττη: “Ἡ λαμπρή νίκη ποῦ στεφάνωσε τά ὅπλα σας χαιρετίστηκε ἀπό τό Πανελλήνιο σάν μιά ἀκόμα ἐπιβεβαίωσι ὅτι τά παιδιά τῆς Ἀθάνατης Ἑλλάδας οὐδέποτε θά σκύψουν κάτω ἀπό τό βάρβαρο καί τυρανικό ζυγό. Καί ἡ συναίσθησι ὅτι ἐκάματε τό καθῆκον σας πρός τήν Πατρίδα εἶναι ἡ μόνη ἱκανοποίησί σας. Κλαῖμε μαζύ σας τούς ἔνδοξους νεκρούς κι΄ ἡ μνήμη τους, ἄς εἶστε βέβαιοι, δέν θά σβυστῆ ἀπό τό χρόνο ποῦ φθείρει τούς θνητούς”.
Ταυτόχρονα, όμως, οι μνήμες αυτές έρχονται να συνδεθούν με το παρόν, λειτουργώντας συμβολικά, ως προς την αξία των εθνικών υποδομών, με έντονες κοινωνικές προεκτάσεις αλλά και εντός ενός νέου πλαισίου λειτουργίας των αγορών ενέργειας που μοιραία επαναπροσδιορίζει τον ρόλο της Δημόσιας Επιχείρησης Ηλεκτρισμού, άμεσου απόγονου της Ηλεκτρικής...
Όπως επισήμανε στο μήνυμά του εν όψει της επετείου ο επικεφαλής της ΔΕΗ Μανόλης Παναγιωτάκης, “οι παλιοί μας συνάδελφοι με τον αγώνα τους έσωσαν την εταιρεία υπερασπιζόμενοι τη δουλειά τους και ταυτόχρονα μια υποδομή κρίσιμη για την κοινωνία και την ανάπτυξη της ελεύθερης Ελλάδας. Σήμερα, η δική μας εταιρεία, σε εντελώς διαφορετικές συνθήκες, μας καλεί να δώσουμε ενωμένοι τον καλύτερο μας εαυτό για την ανάπτυξη και ισχυροποίησή της, όρο για την ανάπτυξη της χώρας και την ευημερία του λαού μας”.
Ως ένδειξη σεβασμού και τιμής στους υπερασπιστές της Ηλεκτρικής Εταιρείας, οι οποίοι θυσιάστηκαν στις 13 Οκτωβρίου 1944 για να διασώσουν το εργοστάσιο που ηλεκτροδοτούσε ολόκληρη την πρωτεύουσα, με πρωτοβουλία και εισήγηση του προέδρου και διευθύνοντος συμβούλου της ΔΕΗ Μανώλη Παναγιωτάκη καθιερώθηκε η επέτειος της Μάχης της Ηλεκτρικής ως η επίσημη γιορτή και αργία της επιχείρησης και των εργαζομένων της.
Στο πλαίσιο αυτό εγγράφεται και η απόφαση για τη διοργάνωση ιστορικής έκθεσης με τίτλο “Έτσι σώθηκε η Ηλεκτρική... Μια μάχη στην καρδιά της Απελευθέρωσης”, σε επιμέλεια του Ιστορικού Αρχείου ΔΕΗ. Παράλληλα, τα ΕΛ.ΤΑ., σε συνεργασία με τη ΔΕΗ, θα κυκλοφορήσουν αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων για τη Μάχη της Ηλεκτρικής.
Η τελευταία μάχη
Η μάχη της Ηλεκτρικής ήταν η τελευταία μάχη ενός πολέμου που είχε μόλις τελειώσει.
Οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Αθήνα, που είχε κηρυχθεί “ανοχύρωτη πόλη”, στις 12 Οκτωβρίου 1944. Ο Πειραιάς όμως δεν είχε την ίδια τύχη. Αξίζει να παρατεθούν οι οδηγίες της Διοίκησης του Α’ Σώματος Στρατού ΕΛΑΣ προς τους μαχητές του στις 12 Οκτωβρίου, ημέρα της υποχώρησης των Γερμανών από την Αθήνα: “Όλοι στις θέσεις σας ήρεμοι, αξιοπρεπείς, περήφανοι για τη μεγάλη μας νίκη, τη νίκη του λαού”.
Τη στιγμή, όμως, που ο λαός της πρωτεύουσας πανηγύριζε για την απελευθέρωση, ο Πειραιάς συγκλονιζόταν από τρομερές εκρήξεις. Ο αγώνας δεν έχει τελειώσει εκεί.
Οι γερμανικές δυνάμεις είχαν θέσει σε εφαρμογή το ευρύτερο σχέδιο καταστροφών στις περιοχές από τις οποίες υποχωρούσαν. Παρά τις αλλεπάλληλες διαπραγματεύσεις, επίσημες και παρασκηνιακές, οι κατακτητές είχαν σχεδιάσει μεθοδικά την καταστροφή του Πειραιά. Προχώρησαν σε συντεταγμένες ανατινάξεις σε λιμενικές εγκαταστάσεις, εργοστάσια και άλλες σημαντικές υποδομές της χώρας, η ισοπέδωση των οποίων αποτελούσε και την βασική επιδίωξή τους. Γνωρίζοντας το σχέδιο των κατακτητών και παρά τις εντολές μη επίθεσης του διορισμένου από την κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου, στρατιωτικού διοικητή Αττικής Επαμεινώνδα Σπηλιωτόπουλου, με τη συναίνεση και των Βρετανών συμμάχων, ο ΕΛΑΣ είχε θέσει τις δυνάμεις του σε επιφυλακή.
Τα ξημερώματα της 13ης Οκτωβρίου 1944, ένα ειδικό τμήμα ανατινάξεων του γερμανικού στρατού, με 56 άνδρες, αφού κατέστρεψε τις εγκαταστάσεις της Shell, κατευθύνθηκε προς τον όρμο του Αγίου Γεωργίου στον κεντρικό σταθμό της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών - Πειραιώς (ΗΕΑΠ) με σκοπό την ανατίναξή του. Εκεί όμως προσέκρουσε στη σθεναρή αντίσταση μαχητών του 6ου Ανεξάρτητου Συντάγματος ΕΛΑΣ Πειραιά και ένοπλων εργαζομένων στο εργοστάσιο της Ηλεκτρικής.
Ύστερα από τρίωρη μάχη, κατάφεραν να ανατρέψουν τον εις βάρος τους συσχετισμό δυνάμεων και να αποτρέψουν την καταστροφή του σταθμού.
Οι απώλειες του εχθρού ήταν 11 νεκροί, 21 τραυματίες και 24 αιχμάλωτοι.
Από τους υπερασπιστές της Ηλεκτρικής έπεσαν 11 αγωνιστές, μεταξύ των οποίων 3 εργαζόμενοι της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών - Πειραιώς: Αντώνης Καλαποθάκος, Νέστορας Γεωργιάδης, Δημήτρης Μαργαρώνης, Γεώργιος Γκούρδας, Παναγιώτης Κοσμίδης, Ανδρέας Κούνουπας, Παναγιώτης Μαυρομάτης, Ιωάννης Ηλιόπουλος, Γρηγόρης Μεγγίσογλου, Ακρίτας Τοροσίδης, Παπάζογλου Συρίγος.
Συγκλονιστικές είναι οι περιγραφές των αγωνιστών, που προέρχονται, αντίστοιχα, από τις εκθέσεις του Σωτήρη Κυβέλου, διοικητή του 6ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Πειραιά, 1η Νοεμβρίου 1944, και των επικεφαλής του Ι Τάγματος Ταμπουρίων Πέτρου Ευσταθόπουλου και Αλέκου Βαρυτιμίδη, 17 Οκτωβρίου 1944:
“Οι περισσότεροι δεν είχον παρά πιστόλια και καμιά χειροβομβίδα, αλλά η λύσσα των και ο φανατισμός των ήτο άνευ περιγραφής, ερρίπτοντο μέσα στα λυσσασμένα πυρά των Γερμανών μ’ έναν νεανικό ενθουσιασμό ζητωκραυγάζοντες σαν τρελλοί”.
“Ο θρυλικός μαχητής Γεώργιος Γκιόρδας στην πρώτη γραμμή πυρός, πριν ξεψυχήση, ανεφώνησε ‘Ζήτω η Ελλάς’. Ο γενναίος Καλαποθάκος της Φρουράς του εργοστασίου εξησφάλισε με τον θάνατόν του την ακεραιότητα του εργοστασίου”.
Η Μάχη της Ηλεκτρικής υπήρξε η κορύφωση μιας σειράς διαπραγματεύσεων και συμπλοκών που ξεκίνησαν το πρωί της 12ης Οκτωβρίου και ολοκληρώθηκαν με την τελική νίκη το πρωί της 13ης Οκτωβρίου.
Τιμώντας τους υπερασπιστές της Ηλεκτρικής, που με αυταπάρνηση διέσωσαν το κεντρικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας της πρωτεύουσας, η ΗΕΑΠ ανέθεσε στον γλύπτη Χρήστο Καπράλο τη δημιουργία του μνημείου πεσόντων στη Μάχη της Ηλεκτρικής, το οποίο τοποθετήθηκε στον σταθμό του Κερατσινίου το 1948.
Σήμερα το μνημείο βρίσκεται ακόμη εκεί, στον τόπο της μάχης, και φέρει εγχάρακτα τα ονόματα των 11 νεκρών μαχητών.
Ιστορική έκθεση μνήμης
Σχεδόν από την επόμενη μέρα, η Μάχη της Ηλεκτρικής αποτέλεσε πεδίο έντονης αντιπαράθεσης, σε μια εποχή που η χώρα, έχοντας βιώσει τον πόλεμο και την Κατοχή, εισερχόταν στην ταραγμένη περίοδο του Εμφυλίου. Εξάλλου, στη σύγχρονη ιστοριογραφία έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο “πόλεμος της μνήμης” ξεκίνησε την ημέρα που τελείωσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και συνεχίζεται σταθερά έως σήμερα.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Μάχη της Ηλεκτρικής δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Απλά ερωτήματα, όπως ποιοι έσωσαν το εργοστάσιο από την ανατίναξη (κατά ορισμένους δεν υπήρχε καμία πρόθεση από πλευράς των Γερμανών να καταστρέψουν τον σταθμό του Αγίου Γεωργίου), πόσοι ήταν οι υπερασπιστές, πού ακριβώς έγινε μάχη, πόσοι εργαζόμενοι της Ηλεκτρικής Εταιρείας συμμετείχαν, ή πιο πολύπλοκα, όπως ποιος τη σχεδίασε, ποιος είχε την αρχηγία, τι γινόταν εντός του εργοστασίου, ποιο ήταν το παρασκήνιο ή/και τα παράλληλα γεγονότα, δεν έβρισκαν πειστικές απαντήσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι απαντήσεις ήταν μάλλον αποκλίνουσες, με ποικίλους (πολιτικούς) χρωματισμούς και ερμηνείες.
Ωστόσο, άπαντες συμφωνούσαν στη σημασία της, αφού η μάχη αφορούσε μία από τις πλέον κομβικές υποδομές της χώρας. Τελικά ποια είναι πραγματικά η επέτειος της 13ης Οκτωβρίου 1944;
Με αυτούς τους προβληματισμούς και το ερώτημα τούτο να τίθεται επίμονα σε όλη τη διάρκεια του σχεδιασμού της έκθεσης, οι επιμελήτριες ιστορικοί Μαρία Μαυροειδή και Γεωργία Μ. Πανσεληνά επιχειρούν να προσεγγίσουν τα γεγονότα από το πρωί της 12ης έως το πρωινό της 13ης Οκτωβρίου και να ανασυνθέσουν αυτή την εμβληματική πράξη αντίστασης, αποδίδοντάς της την πραγματική της διάσταση, αλλά και αναδεικνύοντας τους πραγματικούς (πρωτ)αγωνιστές της.
Καινοτομία της έκθεσης είναι η παρουσίαση δύο σημαντικών αρχείων, άγνωστων στην έρευνα έως σήμερα.
Το πρώτο, που λειτούργησε και ως κίνητρο, είναι το αρχείο του 6ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Πειραιά (Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού). Το πολύτιμο αυτό αρχειακό υλικό ανακάλυψε και μελέτησε η ιστορικός Βασιλική Λάζου. Το δεύτερο είναι το αρχείο της Ηλεκτρικής Εταιρείας Αθηνών - Πειραιώς και ειδικότερα η ενότητα της περιόδου της Κατοχής (Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ).
Τα δύο παραπάνω αρχεία, σε συνδυασμό με άλλες αρχειακές πηγές, καθώς και με τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών - μαχητών, “συνδιαλέγονται”, αλληλοσυμπληρώνονται και συχνά αλληλεπιβεβαιώνονται, αφενός φωτίζοντας από διαφορετικές οπτικές γωνίες την ιστορία της Μάχης της Ηλεκτρικής και αφετέρου συμβάλλοντας στην ανασύσταση της εποχής και του ρόλου που διαδραμάτισαν οι εμπλεκόμενοι.
Βασικός άξονας της αφήγησης είναι το ίδιο το εργοστάσιο του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι και οι εργαζόμενοί του: Παρουσιάζεται η πρώτη περίοδος κατασκευής και λειτουργίας του σταθμού Αγίου Γεωργίου στα χρόνια του Μεσοπολέμου, ακολουθεί η περίοδος της Κατοχής και της Απελευθέρωσης, ενώ εστιάζει στο κεντρικό γεγονός της Μάχης της Ηλεκτρικής και, τέλος, ξεδιπλώνει τη μεταπολεμική ιστορία του έως το 1960, οπότε περιήλθε στη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού με την εξαγορά της ΗΕΑΠ.
Εκδήλωση ΔΕΗ
Φέτος, ο εορτασμός της επετείου θα εκκινήσει στο πλαίσιο μιας μεγάλης εκδήλωσης, στον ιστορικό χώρο του εργοστασίου. Πιο συγκεκριμένα, την Τετάρτη 11 Οκτωβρίου θα πραγματοποιηθεί η τελετή των εγκαινίων της ιστορικής έκθεσης στις εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι.
Η εκδήλωση θα γίνει υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλου, ο οποίος ταυτόχρονα θα εγκαινιάσει την έκθεση με σπάνιας ιστορικής, αλλά και ανεκτίμητης συναισθηματικής για τους εργαζόμενους της ΔΕΗ αξίας, υλικό που η αρμόδια υπηρεσία του ιστορικού αρχείου της ΔΕΗ με έγκριτους επιστημονικούς συνεργάτες έχει συγκεντρώσει μέχρι σήμερα.
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 31 Ιανουαρίου 2018.
