ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ
Στις αρχές του 1940 οι κατακτητές στην Ελλάδα είχαν επιτάξει 8.345 σχολικά κτίρια για τις ανάγκες του στρατού τους. Τη σχολική περίοδο 1940-1941 οι μαθητές κάθισαν στα θρανία μόλις τρεις μήνες και την επόμενη χρόνια, 1941-1942, λιγότερο από ένα μήνα κατά μέσον όρο. Τα ποσοστά αναλφαβητισμού το 1939 ξεπερνούσαν το 40% του πληθυσμού και το σύστημα εκπαίδευσης, όπως είχε διαμορφωθεί από τον δικτάτορα Μεταξά, άφηνε περιθώρια να προχωρήσουν μόνο όσοι έδιναν πολιτικά διαπιστευτήρια και κυρίως αυτοί που ανήκαν στις οικονομικά ισχυρές τάξεις.
Σε άρθρο του στην "Αυγή" το 2013 ο καθηγητής Μιχάλης Λυμπεράτος σημειώνει ότι οι μεσοπολεμικές δικτατορίες είχαν υψώσει ταξικά φράγματα "με βασικό άξονα την επαναφορά της καθαρεύουσας στα δημοτικά (απαγορεύτηκε η χρήση συμπλεγμάτων όπως το 'φτ' στον γραπτό και τον προφορικό λόγο ως 'λαϊκό και χυδαίο' και ο φτωχός έγινε 'πτωχός')".
Παράλληλα τα τότε καθεστώτα είχαν πετύχει τη συρρίκνωση της δημοτικής εκπαίδευσης μετατρέποντας το παλιό εξατάξιο Δημοτικό σχολείο σε τετρατάξιο, "ώστε με αυτόν τον τρόπο να αποκλείσουν ευρύτερη παιδεία στους μη έχοντες".
"Tα λαϊκά στρώματα εκδιώκονταν μαζικά από την εκπαίδευση, ενώ ο μισός περίπου από τον, έτσι ή αλλιώς, μειωμένο μαθητικό πληθυσμό σταματούσε στην 4η Δημοτικού" αναφέρει ο Μ. Λυμπεράτος. Υπογραμμίζει επιπλέον ότι είχε καταστεί πολιτικό διαβατήριο για τη μόρφωση "η υποχρέωση κάθε μαθητή να ενταχθεί στην 'Εθνική Οργάνωση Νέων' (ΕΟΝ) στα πρότυπα της φασιστικής ιταλικής νεολαίας (Ballila), η υποχρέωσή του να εξυμνεί τον Μεγάλο Αρχηγό, να 'διακονεί' την 'Εθνική Αγωγή' του νέου ελληνικού πολιτισμού της δικτατορίας Μεταξά και να χειροκροτεί τις δημόσιες πυρές στις οποίες παραδόθηκαν όλα τα δημοκρατικά βιβλία που εκδόθηκαν στη χώρα. Μαζί τους είχε πυρποληθεί και ολόκληρη η προσπάθεια που είχε καταβληθεί από τα 1909 και μετά, ιδίως μέσω του Εκπαιδευτικού Ομίλου και της μεταρρύθμισης του 1929, να καταστεί το σχολείο γλωσσικά προσιτό μέσω της δημοτικής, αλλά και να διευρύνει την απεύθυνσή του στον ελληνικό λαό".
Οι αριστεροί έβλεπαν διαφορετικά τα πράγματα
Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό και αποστειρωμένο πλαίσιο, το οποίο έκανε πολύ χειρότερο ο πόλεμος, οι αριστεροί δάσκαλοι πάλεψαν να κρατήσουν τους μαθητές στα γράμματα και ζωντανό το όραμα για μια παιδεία που θα ήταν για όλους. Ταυτόχρονα επιδίωκαν η διδασκαλία να ανοίγει τα μυαλά των μαθητών και να βασίζεται στην ιστορική πραγματικότητα. Η Ιστορία που διδασκόταν στο βουνό δεν είχε καμία σχέση με τα εθνικιστικά κατασκευάσματα των δικτατορικών κυβερνήσεων.
Στο αλβανικό μέτωπο, στην Κατοχή, στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο οι δάσκαλοι είχαν βασικό και ενεργό ρόλο. Πολεμούσαν, δίδασκαν, αλλά και έδιναν μάχες για την καθημερινότητα των μαθητών, που δεν φαίνονται σήμερα στα ιστορικά φωτογραφικά άλμπουμ.
Για τις ανάγκες των παιδιών γίνονταν μάστορες, ακόμη και κλέφτες. Όπως αναφέρει ο Μ. Λυμπεράτος, οι δάσκαλοι κατάφερναν στις κατά τόπους κατοχικές νομαρχίες "να αποσπούν τρόφιμα, ρούχα, φάρμακα, βιβλία και γραφική ύλη, συχνά κλέβοντάς τα, να επισκευάζουν τα κατεστραμμένα σχολεία και να φέρνουν τους πεινασμένους μαθητές στις σχολικές αίθουσες".
Η στάση τους αυτή τιμωρούνταν. Πριν καν μπει άλλωστε η δεκαετία του 1940 οι προοδευτικοί δάσκαλοι βρίσκονταν στο στόχαστρο. "Δεκάδες δάσκαλοι που ανήκαν στην Αριστερή Παράταξη των Δασκάλων (Ν. Πλουμπίδης, Κ. Παπανικολάου, Β. Παππάς), που συγκροτήθηκε στα 1927 και αποτέλεσε τομή στους συνδικαλιστικούς αγώνες των δασκάλων του Μεσοπολέμου, οι δάσκαλοι της 'Μετεκπαίδευσης' στα χρόνια 1927-1935, που υπό την καθοδήγηση του Δημήτρη Γληνού απαιτούσαν μεταρρυθμίσεις και συνήθως απολύονταν από τα σχολεία με την κατηγορία της αθεΐας και της κομμουνιστικής δράσης, οι δάσκαλοι που βρέθηκαν σε εξορίες και φυλακές θύματα της δικτατορίας Μεταξά" αναφέρει ο Μ. Λυμπεράτος.
Σε δημοσίευμα του "Ριζοσπάστη" αναφέρεται ότι το 1946 με το Θ' Ψήφισμα οδηγήθηκαν σε απόλυση χιλιάδες εκπαιδευτικοί που είχαν πάρει μέρος στην ΕΑΜική Αντίσταση. Από αυτούς οι περισσότεροι (πάνω από 2.000) ήταν δάσκαλοι".
Σε άρθρο του στο "Αρχειοτάξιο" (εκδόσεις Θεμέλιο) ο Άγγελος Ελεφάντης γράφει ότι "μετά τη Βάρκιζα, αν σ' ένα αστυνομικό έλεγχο έλεγε κάποιος ότι ήταν δάσκαλος, πήγαινε κατευθείαν μέσα. Άνευ αιτίας για τα περαιτέρω".
Η πιο... προοδευτική θέση του συστήματος για τους αριστερούς και δημοκρατικούς εκπαιδευτικούς εντοπίζεται στα λόγια του Γιωργίου Παπανδρέου: "Οι δάσκαλοι μπορούν να κρατούν τις ιδέες τους, όχι όμως και τη θέση τους".
Ο πρώτος νεκρός ελασίτης ήταν δάσκαλος
Οι δάσκαλοι ήταν πρώτοι στα γράμματα, αλλά και πρώτοι στον ένοπλο αγώνα. Ο πρώτος νεκρός ελασίτης ήταν ο δάσκαλος Δημήτρης Σαξώνης, γνωστός τότε ως "Δασκαλάκης", από τα Μάρμαρα Φθιώτιδας. Σύμφωνα ακόμη με τα στοιχεία που δημοσιεύει η ιστοσελίδα prologos.gr ήταν παλιός συμμαθητής και φίλος του Άρη Βελουχιώτη. Θάφτηκε στο Κρίκελλο τυλιγμένος στο αντάρτικο λάβαρο και ο τάφος του βρίσκεται ακόμη και σήμερα στο κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής.
Άλλη σημαντική μορφή της αντιστασικής πάλης που ήταν δάσκαλος και κοντινός άνθρωπος του Βελουχιώτη ήταν ο Βασίλης Πριόβολος, ο οποίος διατέλεσε υπασπιστής του Άρη και ήταν γνωστός ως καπετάν Ερμής.
Με βάση κάποιες εκτιμήσεις, ο Μ. Λυμπεράτος τονίζει ότι περίπου το 80% των εκπαιδευτικών έγιναν μέλη των αντιστασικών οργανώσεων.
Επιπλέον, μία από τις πιο σημαντικές στιγμές της Αντίστασης, η γέννηση της ΕΠΟΝ, κατεγράφη στο σπίτι εκπαιδευτικών. Του Παναγή και της Αγνής Δημητράτου στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3. Το θάρρος της κίνησής τους να κάνουν ένα πολιτικό μάζεμα εκείνη την εποχή στον χώρο τους είχε εξυμνήσει η επίσης εκπαιδευτικός και αγωνίστρια Ρόζα Ιμβριώτη: «Ο Παναγής και η ηρωική γυναίκα του στη φόρμα τους. Κλείσανε τα γύρω παράθυρα, κλείδωσαν την πόρτα, δεν συλλογίστηκαν τα παιδιά τους. Ήταν ανάγκη να μαζευτούμε αυτή τη μέρα έστω και με κίνδυνο της ζωής μας. Στις 9 ήμασταν όλοι παρόντες».
Ήταν κοντά στον κόσμο
Οι δάσκαλοι κατάφεραν να παίξουν σημαντικό ρόλο γιατί βρίσκονταν κοντά στην κοινωνία. Στην εξαιρετικά εμπεριστατωμένη έρευνά του για τη συμμετοχή των δασκάλων στα γεγονότα της δεκαετίας του 1940, ο αείμνηστος δάσκαλος Σταύρος Καλλώνης σημειώνει ότι, αν και δημόσιοι υπάλληλοι "δεν είχαν αρνητικό πολιτικό φορτίο όπως οι χωροφύλακες".
Σε απόσπασμα που επικαλείται στην έρευνά του από το "Αρχειοτάξιο" αναφέρεται ότι: "Ο δάσκαλος ήδη μέσα στο σύστημα των αξιών των ανθρώπων του Μεσοπολέμου και ιδιαίτερα μέσα στον επαρχιακό - αγροτικό κόσμο ήταν λειτούργημα με μεγάλη τιμή. (...) Δεν πρόσταζε ο δάσκαλος, δεν ήταν ο άνθρωπος της τράπεζας, της φοροείσπραξης, του δικαστηρίου, της αστυνομίας, της καταστολής, αν και συχνά τα δάκτυλα των μαθητών του δέχονταν την αναμορφωτική δαψίλεια. Μίλαγε τη γλώσσα των χωριατών, χωριάτικης καταγωγής συνήθως και ο ίδιος, γνώριζε την ψυχολογία τους, τις λεπτές χορδές τους, το φιλότιμό τους αλλά και την πονηριά τους".
Σε άλλο σημείο της έρευνάς του ο Στ. Καλλώνης παραθέτει την αναφορά του Γ. Μαργαρίτη για το αλβανικό μέτωπο όπου σύμφωνα με τον επίσημο κατάλογο του ΓΕΣ σκοτώθηκαν τότε "712 αξιωματικοί, οι 338 ήσαν έφεδροι αξιωματικοί, ανθυπολοχαγοί, στην πλειοψηφία τους δάσκαλοι, καθηγητές, με τόπο καταγωγής κυρίως την επαρχία".
Όταν αρνήθηκαν να χαιρετήσουν οι μαθητές τους φασιστικά
Η έντονη παρουσία των δασκάλων φαίνεται επίσης, όπως προσθέτει ο Στ. Καλλώνης, στον μακρύ και ανολοκλήρωτο κατάλογο των Χρήστου Γκόντζου και Κώστα Αναστασάκου στο βιβλίο τους "Οι εκπαιδευτικοί στην Εθνική Αντίσταση, με τα 457 ονόματα εκπαιδευτικών που έπεσαν σε μάχες ή εκτελέστηκαν ως αντιστασιακοί. Από αυτούς οι 404 είναι δάσκαλοι της Πρωτοβάθμιας, 51 καθηγητές, 1 επιθεωρητής δημοτικών σχολείων και ένας πανεπιστημιακός.
Κορυφαία καθημερινή στιγμή αντίστασης, όπως συνεχίζουμε να διαβάζουμε στην έρευνα, κατεγράφη στην Κέρκυρα, όταν οι δάσκαλοι εκεί δεν υπέκυψαν στην απαίτηση του Ιταλού διοικητή Κολονέλο να χαιρετούν οι μαθητές φασιστικά, με αποτέλεσμα να εξοριστούν από το νησί αρνούμενοι να υποκύψουν στην εκτέλεση των διαταγών.
Στο σχολείο και τα κορίτσια
Η διαφορετική ματιά των αριστερών για την Παιδεία αποτυπώθηκε και κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Ο Δημήτρης Παλαιολογόπουλος, που φοίτησε στο λαϊκό διδασκαλείο, το φυτώριο δασκάλων του Δημοκρατικού Στρατού, θυμάται ότι τα σχολεία που ήταν σε περιοχές υπό τον έλεγχο των ανταρτών ήταν ανοιχτά σε όλους και έσπαζαν τις προκαταλήψεις.
"Εκείνη την εποχή πολλές οικογένειες επέλεγαν από προκατάληψη να μη στείλουν τα κορίτσια στο σχολείο. Επειδή είχαν και ανάγκες, τα έβαζαν να κάνουν γεωργικές δουλειές και δουλειές στο σπίτι. Το λαϊκό κράτος του Δημοκρατικού Στρατού είχε βγάλει όμως νόμο να πηγαίνουν όλα τα παιδιά στο σχολείο. Και τα αγόρια και τα κορίτσια. Οι οικογένειες δεν εξέφραζαν σημαντικές αντιρρήσεις" αναφέρει στην "Αυγή".
Το λαϊκό διδασκαλείο είχε φτιαχτεί στα Τρόπαια Γορτυνίας στην Πελοπόννησο το 1948. Ο Δημοκρατικός Στρατός είχε εδραιώσει τότε μία ελεύθερη περιοχή που κάλυπτε τα δύο τρίτα του Μοριά και η σύσταση του διδασκαλείου είχε γίνει στο πλαίσιο των μέτρων που πήρε για να καλυφθούν οι πολύ μεγάλες ανάγκες που υπήρχαν. Ταυτόχρονα ήταν μία κίνηση που φανέρωνε ότι είχε την πίστη πως θα νικούσε στον εμφύλιο.
Τα λόγια του Ζαχαριάδη για εκείνο που γεννιόταν
Η πρώτη περίοδος λειτουργίας του Λαϊκού Διδασκαλείου ήταν τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1948. Η δεύτερη ήταν από τα μέσα Οκτωβρίου έως τις 21 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου. Η πρώτη «φουρνιά» των δασκάλων, που αποφοίτησε το καλοκαίρι, διορίστηκε σε σχολεία και δίδαξε περίπου ένα τρίμηνο μέχρι την έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων του αστικού στρατού και την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στην Πελοπόννησο.
Η λαϊκή παιδεία και συνολικά οι δομές που ανέπτυσσε ο Δημοκρατικός Στρατός ανησυχούσαν το αστικό κράτος. Σε δημοσίευμα του "Ριζοσπάστη" αναφέρεται ότι στην Πελοπόννησο ο ΔΣΕ είχε απελευθερώσει 323 χωριά, ενώ ο αντίπαλος αστικός στρατός είχε εγκατασταθεί με περίπου 30.000 άνδρες σε 36 βάσεις, κυρίως στα αστικά κέντρα και στην παραλιακή ζώνη της Πελοποννήσου.
Γράφει τότε σε άρθρο του στο περιοδικό του ΔΣΕ ο Νίκος Ζαχαριάδης: «Ο μοναρχοφασισμός βλέπει να δημιουργείται στην καρδιά της Πελοποννήσου μια λεύτερη περιοχή πολύ πιο μεγάλη και πολύ πιο σημαντική από την περιοχή του Γράμμου».
Δημήτρης Παλαιολογόπουλος:
"Ό,τι έμαθα εκεί δεν το είχα μάθει ποτέ"
"Οι καθηγητές μας ήταν είτε δάσκαλοι που είχαν γυρίσει από την εξορία είτε κάποιοι λίγοι που απέμειναν στα χωριά και δεν υπάκουσαν στην εντολή του κράτους της Αθήνας. Οι ελάχιστοι που δεν υπάκουσαν είχαν την ίδια τύχη με μας. Κυνηγήθηκαν πέρασαν από δικαστήρια και κάποιοι παύθηκαν εντελώς" λέει στην "Α" ο Δ. Παλαιολογόπουλος, ο οποίος έχει εκδώσει και σχετικό βιβλίο: "Το Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου, ένα φυτώριο δασκάλων του ΔΣΕ στην περίοδο του Εμφυλίου, 1948".
"Θεωρώ πως ό,τι έμαθα στο λαϊκό διδασκαλείο δεν τα είχα μάθει στο Γυμνάσιο μέχρι τότε και θα έλεγα ότι δεν κατόρθωσα να τα ξαναμάθω στην κατοπινή ζωή μου" υπογραμμίζει. Η διδασκαλία διέφερε σημαντικά. "Ας πούμε η Ιστορία που κάναμε βασιζόταν στη σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας που είχε κάνει ο Γιάννης Ζέβγος. Απαγορευμένο για το αστικό κράτος. Εμείς νομίζαμε -και ακόμη το νομίζουμε για πολλά σημεία- ότι η ιστορία του Γιάννη Ζέβγου μας διαφώτιζε σε πάρα πολλά πράγματα."
Ο Δ. Παλαιολογόπουλος ανήκε στη δεύτερη φουρνιά φοίτησης στο λαϊκό διδασκαλείο. Έκανε μόνο δοκιμαστικά κάποια μαθήματα σε μικρά παιδιά. Όμως είχε εικόνα των μαθημάτων που παραδίδονταν από τους απόφοιτους του λαϊκού διδασκαλείου στα σχολεία. "Προσπαθούσαμε να δώσουμε στα παιδιά να καταλάβουν ότι δεν περνάγαμε καλά ακριβώς γιατί έφταιγε ένα καθεστώς που έγερνε πάντα προς τη μεριά των πλούσιων και όχι των φτωχών, σε αντίθεση με το δικό μας το καθεστώς, που υποστήριζε τους φτωχούς".
Για την υποδοχή και τις αντιδράσεις των ντόπιων σημειώνει: "Όλοι έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο, όλοι θέλανε να μάθουν τα παιδιά τους γράμματα. Όσοι χωρικοί ήταν εχθροί μας θα λέγαμε πως είχαν καταφύγει σαν ανταρτόπληκτοι στις πόλεις. Οι υπόλοιποι δεν θα έλεγα ότι ήταν φίλοι μας, αλλά όχι και εχθροί μας. Η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου έστελνε τα παιδιά της κανονικά στο σχολείο".
Στο ένα χέρι το όπλο και στο άλλο το μολύβι
Όπως σημειώνεται από τον "Ριζοσπάστη", οι συνεχείς εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του αστικού στρατού υποχρέωναν το διδασκαλείο να μετακινείται διαρκώς από την έδρα του. Γι' αυτό και το λαϊκό διδασκαλείο αποτελούσε ανεξάρτητο στρατιωτικό τμήμα και η εσωτερική του οργάνωση ήταν προσαρμοσμένη στις ανάγκες του πολέμου.
Συγκεκριμένα, οι σπουδαστές του αποτελούσαν μια διμοιρία που χωριζόταν σε τρεις ομάδες. Υπήρχαν επικεφαλής διμοιρίτης και ομαδάρχες. Στο τέλος της δεύτερης περιόδου, μετά από συζήτηση στη συνέλευση της σχολής, αποφάσιζαν οι σπουδάστριες να συγκροτήσουν άλλη μία ομάδα. Παρ' όλο που υπήρχε μόνιμη ομάδα του ΔΣΕ για τη φύλαξη του διδασκαλείου, τη νύχτα, πολλές φορές και τη μέρα, οι σπουδαστές φυλούσαν σκοπιά χρησιμοποιώντας το μοναδικό όπλο της διμοιρίας.
Παρά τις δυσκολίες ο Δ. Παλαιολογόπουλος θυμάται εκείνες τις ημέρες με θετικό τρόπο. "Παρότι τα πληρώσαμε όλα αυτά, καθώς ούτε ως σκουπιδιάρηδες δεν μπορούσαμε να πιάσουμε δουλειά και ήμασταν για πολλά χρόνια κυνηγημένοι, ήταν η καλύτερη περίοδος μάθησης στη ζωή μου".
