Πρόσφατα, το 2017, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ροπή, σε μετάφραση της Έλενας Ψυλλάκου, ο συλλογικός τόμος των Jason Glynos (Ιάσων Γληνός) και Γιάννη Σταυρακάκη «Ο Lacan και η Επιστήμη». Οι Glynos και Σταυρακάκης συγκέντρωσαν μια εξαιρετική συλλογή άρθρων (μεταξύ των οποίων και δικά τους κείμενα), τα οποία εξετάζουν τις σχέσεις μεταξύ διαφορετικών επιστημών και της Ψυχανάλυσης. Η λογική του τόμου είναι να εξετάσει, όσο το δυνατόν γίνεται πιο ολοκληρωμένα και σφαιρικά, επιστημολογικά ζητήματα που άπτονται της Ψυχανάλυσης, ενώ τα κείμενα έχουν ενδιαφέρον και από την πλευρά της Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης. Επίσης, επιχειρεί να συζητήσει το ενδεχόμενο της αναγκαίας αναδιαμόρφωσης της ίδιας της επιστήμης, ώστε να προσιδιάζει στα συγκεκριμένα προβλήματα που απορρέουν από τη μελέτη του ασυνειδήτου ως συστατικού της ανθρώπινης υποκειμενικότητας.
Ο Jason Glynos έχει σπουδάσει Φυσική στο Κέιμπριτζ και ανάλυση λόγου στο Πανεπιστήμιο του Έσεξ, όπου είναι αναπληρωτής καθηγητής, με πλούσιο επιστημονικό έργο στην ανάλυση λόγου και την ψυχαναλυτική προσέγγιση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων, στη σχέση Ψυχανάλυσης και επιστήμης και την κατασκευή του κοινωνικού φύλου. Ο Γιάννης Σταυρακάκης έχει σπουδάσει Πολιτικές Επιστήμες στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ανάλυση λόγου στο Έσεξ. Από το 2006 διδάσκει στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την ψυχαναλυτική θεωρία και κλινική και τη σημασία τους για την ανάπτυξη μιας ψυχαναλυτικής πολιτικής θεωρίας.
Αρχικά, να πούμε ότι οι κατευθύνσεις όλων των άρθρων επιχειρούν να απαντήσουν και στην κριτική που έχει δεχθεί η Ψυχανάλυση για την έλλειψη επιστημονικής μεθοδολογίας. Στην εισαγωγή οι Glynos και Σταυρακάκης σημειώνουν ότι, παρά τις σημαντικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών στις Νευροεπιστήμες, στην Ψυχολογία, τη Βιολογία, τη Γενετική και τη Φαρμακολογία, δεν υπάρχουν γόνιμες ιδέες για την αντιμετώπιση ζητημάτων ταυτότητας και ψυχικού πόνου. Με άλλα λόγια, το υπάρχον επιστημονικό οικοδόμημα δεν έχει καταφέρει να επιλύσει προβλήματα του ψυχισμού του ανθρώπου. Οι συγγραφείς των άρθρων ασχολούνται με τη λακανική Ψυχανάλυση προκειμένου να ιχνηλατήσουν νέες προσεγγίσεις σε κρίσιμα ερωτήματα της επιστήμης. Η σχέση μεταξύ Ψυχανάλυσης και καθιερωμένης επιστήμης θα μπορούσε, ενδεχομένως, να ανοίξει νέους δρόμους και προοπτικές στην κατανόηση και επίλυση των επιστημονικών ερωτημάτων. Κατά συνέπεια, η σχέση Ψυχανάλυσης και επιστήμης δεν είναι απλώς μια πρόταση, αλλά και μια κριτική αποτίμηση των ίδιων των επιστημών και των πρακτικών τους, καθώς και μια πρόταση επανακαθορισμού του μεθοδολογικού και ερευνητικού τους πλαισίου. Τι σημαίνει αυτό και για την κριτική που έχει δεχθεί η ίδια η πρακτική της Ψυχανάλυσης, όπως, για παράδειγμα, από τους Popper, Grünbaum, Masson, Sokal και Bricmont; Για τους επιμελητές του τόμου σημαίνει ότι, αν η Ψυχανάλυση είναι ανεπαρκής με βάση τα κριτήρια που θέτει η ίδια η επιστήμη, τότε αυτό σημαίνει ότι απλώς δεν είναι επιστήμη με τους όρους που αυτά θέτουν. Τι θα συνέβαινε, ωστόσο, αν τα κριτήρια ήταν διαφορετικής ποιότητας; Καλούμαστε, επομένως, να επαναδιαπραγματευτούμε τα κριτήρια που οριοθετούν μια δραστηριότητα ως επιστημονική.
Οι βασικοί άξονες γύρω από τους οποίους κινείται το παραπάνω εγχείρημα θα μπορούσαν να συνοψιστούν στη σχέση Μαθηματικών και λακανικής Ψυχανάλυσης, στην έννοια της αιτιότητας και πώς αυτή επαναπροσδιορίζεται μέσα από τη λακανική προοπτική, στη σχέση μεταξύ Γλωσσολογίας, φροϋδικής προσέγγισης και λακανικής Ψυχανάλυσης και στη σχέση μεταξύ ηθικής και υποκειμένου. Η σχέση Μαθηματικών και Ψυχανάλυσης δεν πρέπει να ερμηνευτεί ως μια αναγωγιστική προσπάθεια για να αποκτήσει η Ψυχανάλυση έναν μαθηματικό φορμαλισμό όμοιο με εκείνο των Φυσικών Επιστημών προκειμένου να αξιώνει επιστημονικότητα. Αντιθέτως, η λακανική Ψυχανάλυση προτείνει τη διερεύνηση των δομών που η ίδια εξετάζει με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορούσαν να αναπτυχθούν χρήσιμες μαθηματικές μέθοδοι. Για παράδειγμα, ο μαθηματικός κλάδος της Γενικής Τοπολογίας θα μπορούσε να είναι εξαιρετικά ωφέλιμος στην ερμηνεία των φαινομένων που εξετάζει η λακανική Ψυχανάλυση. Ακόμη και σε αυτή την περίπτωση, ωστόσο, η μαθηματική προσέγγιση δεν λειτουργεί καθολικά, αλλά περιπτωσιολογικά. Από τη στιγμή που στις επιλογές και τις λειτουργίες του υποκειμένου υπεισέρχεται και μια ηθική διάσταση, όπως σημειώνει ο Glynos, το υποκείμενο διατηρεί μια μοναδική αλήθεια. Αυτή η αλήθεια, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να αναχθεί σε ένα κανονιστικό πλαίσιο που θα διεκδικεί καθολικό κύρος. Είναι μια αδυναμία της λακανικής Ψυχανάλυσης; Ενδεχομένως να είναι αν τα κριτήριά μας είναι αυτά του υπάρχοντος επιστημονικού πλαισίου.
Όσον αφορά τα ζητήματα αιτιότητας, έχουν μεγάλο ενδιαφέρον τα άρθρα των Nobus και Verhaeghe. Το βασικό διακύβευμα και των δύο άρθρων είναι ότι η επιστήμη δεν κατασκευάζει μια αντικειμενική γνώση για την πραγματικότητα, αλλά παράγει νοήματα που γεφυρώνουν τον εσωτερικό διχασμό του υποκειμένου. Ο στόχος είναι η δημιουργία ενός κλειστού συστήματος, χωρίς αντιφάσεις στα νοήματα. Η αντικειμενικότητα, δηλαδή, είναι ο σκοπός και όχι το μέσο από το οποίο εκπορεύεται η γνώση μας για τον κόσμο. Κοινό στοιχείο της μαγείας, της θρησκείας και της επιστήμης είναι η τάση τους να εξισώνουν την αλήθεια ως αίτιο με τη γνώση. Η λακανική Ψυχανάλυση, ωστόσο, διατηρεί έναν διχασμό ανάμεσα στην αλήθεια και τη γνώση. Θεωρεί, δηλαδή, ότι η επιστήμη δεν δύναται να συμβιβαστεί με την αλήθεια και την αιτιότητα, γεγονός που διαρρηγνύει και τη σχέση μεταξύ γνώσης και αλήθειας. Ως προέκταση αυτής της προσέγγισης, το άρθρο του Fink σημειώνει ότι η δέσμευση που έχουμε σε μια ολιστική απεικόνιση του κόσμου δεν είναι παρά μια πίστη ομόλογη με την πίστη στον Θεό. Πρακτικά, υποκαθιστούμε τον Θεό με τη φύση. Υπάρχει, δηλαδή, μια οντότητα που ενέχει την ουσία της αλήθειας. Η μεγάλη πρόκληση για την επιστήμη, αλλά και για την Ψυχανάλυση, είναι η υπέρβαση της φαντασίωσης του όλου.
Δημήτρης Πετάκος
